Φωτογραφία Γιώργος Σιαμπανόπουλος
Χωρίς αυτά αποκριά δεν γίνεται! Είναι απαραίτητα για την διεξαγωγή της πιο μεγάλης γιορτής της πόλης, είναι κομμάτι της αφού και εκείνα μαρτυρούν την παράδοση χρόνων. Μόλις ηχήσουν όλοι οι συμμετέχοντες και κοινωνοί της παράδοσης πετάγονται και μπαίνουν στον χορό, παρασύροντας ακόμη και τους πιο διστακτικούς. Πώς να χορέψεις το «έντεκα», τον ύμνο της Κοζανίτικης Αποκριάς, τα «περιστέρια» και τόσα άλλα χωρίς αυτά;
Τα χάλκινα κουβαλούν την δική τους ιστορία, ντύνουν με τα ηχοχρώματα τους την πιο ξεχωριστή γιορτή. Μια σύντομη αναδρομή στον χρόνο αξίζει για να γνωρίσουμε καλύτερα τα Χάλκινα της Μακεδονίας.
Έκαναν την εμφάνιση τους τα τελευταία 120 χρόνια ίσως και περισσότερο στην Ελλάδα, αφομοίωσαν το ήδη υπάρχον παραδοσιακό μουσικό ιδίωµα, τις μουσικές µνήµες των περιοχών που επικράτησαν και τις έδωσαν εντοπιότητα. Τα παραδοσιακά σχήµατα στη Μακεδονία που χρησιμοποιούν χάλκινα όργανα είναι ολιγομελή µε πρώτο αρχηγικό όργανο το κλαρίνο και άλλα όργανα την τροµπέτα, το τροµπόνι και τα κρουστά. Η κοµπανία µπορεί να µεγαλώσει και τότε προστίθενται και άλλες τροµπέτες, τροµπόνια, µπάσα χάλκινα και άλλα ευφώνια.
Πολύ πριν ανακαλύψουµε τον Γκόραν Μπρέκοβιτς στον “Καιρό των τσιγγάνων” και στο «Underground» µε τους ξέφρενους ήχους και τη συναισθηµατική φόρτιση που δηµιουργούν τα χάλκινα στα χέρια τον Σέρβων τσιγγάνων, λίγο πολύ γνωρίζαµε τα ακούσµατα από ντόπιες κοµπανίες τις οποίες συναντούσαµε σε κάθε επίσκεψη στα µέρη της Κεντρικής και ∆υτικής Μακεδονίας. Ήχοι διθυραµβικοί, µελωδικοί, γοητευτικοί, στιβαροί, επιβλητικοί και έντονοι, βγαλµένοι από τα δικά µας χάλκινα, είναι οι ελληνικές brass – bands.
Η επικράτηση των χάλκινων πνευστών σε περιοχές της Μακεδονίας θα πραγματοποιηθεί, κυρίως χάρη στην παρουσία σπουδαίων µουσικών. Εικοσιπέντε κορυφαίοι δεξιοτέχνες µουσικοί οι οποίοι αποτελούν τους ζωντανούς θρύλους της παράδοσης θα αντιπαραθέσουν την τέχνη τους. Η κοµπανία του Τάκη Μπέτσιου που δρα στην περιοχή των Γρεβενών, του Βοΐου και της Σιάτιστας, η κοµπανία της µουσικής οικογένειας του Τσαµπάζη από Φλώρινα, η κοµπανία του Γιαννάκη Ζλατάνη από την περιοχή της Έδεσσας, η κοµπανία του Ουρούµη από την Αριδαία, η κοµπανία µε ζουρνάδες του Πάτµου από την Αλεξάνδρεια. Θα ηχήσουν σε γάμους, γλέντια, γιορτές και πανηγύρια συνοδευόμενα με μπόλικο αυτοσχεδιασμό, κέφι και πάθος για μουσική.
Τον αυτοσχεδιασµό τον συναντούµε στις εισαγωγικές µελωδίες πολλών κοµµατιών, καθώς και στο τέλος τον χορευτικών µελωδιών, σε µια µουσική έξαρση που συχνά συνοδεύεται από ένα «βέρσο», µια αντίστοιχη έξαρση του χορευτή. Ο ήχος που προκύπτει από τον συνδυασµό των χάλκινων πνευστών µε το κλαρίνο και τα κρουστά έχει µια ζωντάνια και χάρη που συνυπάρχει µε τις ρυθµικές αρετές των χορευτών.
Οι µπάντες εµφανίστηκαν στη µουσική ζωή της Μακεδονίας στα µέσα περίπου του περασμένου αιώνα. Σ’ αυτό συνέβαλαν αποφασιστικά αρκετές από τις πρακτικές οργανοχρησίας των προηγούμενων κοµπανιών που αντικατέστησαν. Έτσι,δημιουργήθηκε αυτός ο τόσο εκρηκτικός και δημοφιλής ήχος.
Με τέτοιες κοµπανίες κατακλύστηκαν οι πόλεις και τα χωριά της ∆υτικής Μακεδονίας. Η Φλώρινα, η Καστοριά, η Σιάτιστα, η Εράτυρα, ο Πεντάλοφος, η Βλάστη. Έτσι στη Φλώρινα σπουδαία είναι η κοµπανία των Τσαµπάζηδων, στο Εµπόριοφηµισµένη η κοµπανία των Γκιούµπαρα – Μπούκου, στο Τσοτύλι η κοµπανία του Μπέτσιου, στον Αη-Γιώργη Γρεβενών του παππού Τζιµόπουλου. Στην περιοχή της Κεντρικής Μακεδονίας τα χάλκινα εισάγονται πρόσφατα µετά τον πόλεµο του ’40 και αφορούν την περιοχή της Έδεσσας, της Γουµένισσας και της Αριδαίας. Οι πιο δηµοφιλείς κοµπανίες είναι στην Έδεσσα η ορχήστρα του Νύση και αργότερα η ξακουστή του Γιαννάκη Ζλατάνη, στη Γουµένισσα του Ζώρα, του κυρ’ Γιώργου Γευγελή, του Θανάση Σέρκου, ενώ στην Αριδαία η κοµπανία της οικογένειας Ουρούµη.
Σύμφωνα με μαρτυρίες μερικοί από τους παλαιότερους μουσικούς που ήταν δημοφιλείς στην Κοζάνη την δεκαετία του ’50 έως και του ’80 και κατάφεραν να μεταδώσουν την αξία της παράδοσης στην νέα γενιά ήταν ο Ντόνας (κλαρίνο,σαξόφωνο), ο Θανάσης Καλέας (κλαρίνο), από τους παλαιότερους ήταν ο Θωμάς Καραματσούκας (παρατσούκλι Γκατζαλάτζας-κλαρίνο), ο Ζερίλας (τρομπέτα), ο Ανδρέας Γκόβας, ο Δημήτρης Καλέας (Τούλης- βιολί,κλαρίνο) και ο γιος του Χάρης Καλέας (μαέστρος). Γνωστό ήταν το μουσικό σχήμα του Ναούμη Τσιάνα (τρομπέτα) και του “Τούλη”, καθώς και ο μουσικός Θανάσης Μπίκας (κλαρίνο). Μετά από αυτή τη γενιά των μουσικών για ένα αρκετό μεγάλο διάστημα τα χάλκινα και οι μπάντες έλειπαν από την Κοζάνη, γι’αυτό αναγκαζόταν να φιλοξενούν άλλους μουσικούς από τις γύρω περιοχές. Φτάνοντας σιγά σιγά στη νέα γενιά μουσικών του είδους από τους συνεχιστές ήταν ο Νίκος Χρόνης (τρομπέτα), ο Καραγκούνης και έτσι συστάθηκε μεταγενέστερα συγκεκριμένα το 1992 η μπάντα χάλκινων πνευστών «Κοζανίτικη Φανφάρα» έπειτα ακολούθησαν και άλλες.Οι χάλκινες μπάντες της πόλης δεν έχουν καταγραφεί επισήμως, αλλά συγκεντρώσαμε αυτές που υφίστανται μέχρι σήμερα και που κάθε χρόνο δίνουν το παρόν με τους δικούς τους ιδιαίτερους ήχους στις εκδηλώσεις της Κοζάνης. Μερικές από αυτές είναι «Λόζιος και Ανακατωσιά», «Κοζανίτικο Τακίμι», «Κόζιανη και Φανφάρα», «Δυτικομακεδόνες», «Παύλος Μελάς», «Μουσικόχρωμα Κοζάνης».
Είναι ευνόητο ότι ο πολύ δυνατός ήχος των χάλκινων δεν συνδυάζεται εύκολα µε την ανθρώπινη φωνή. Με την επικράτηση των χάλκινων στην περιοχή τα λόγια ξεχάστηκαν, αφήνοντας µόνο τους τίτλους των τραγουδιών να µας θυµίζουν το ποιητικό κείµενο, ταιριασµένο µε τη µελωδία και το ρυθµό τους. Ωστόσο, οι παλαιότεροι θυµούνται ακόµη τα λόγια των τραγουδιών. Οι ήχοι των χάλκινων φέρνουν στο μυαλό μνήμες, ιστορία, πρόσωπα και στιγμές τέτοιες που προσδοκάς να ζήσεις ξανά και ξανά.
- Πληροφορίες από κείμενο του ∆ΗΜΗΤΡΗ Α. ΤΣΙΠΛΑΚΟΥΛΗ
