Γράφει ο Κεφαλάς Πάνος, Υποψήφιος Διδάκτορας Ιστορίας του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου του ΠΤΔΕ του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας
Οι καρτ ποστάλ (επιστολικά δελτάρια) στις αρχές του 20ου αιώνα συνιστούσαν, μαζί με τα γράμματα, σημαντικότατο τρόπο επικοινωνίας δι’ αλληλογραφίας. Υπήρξαν ιδιαιτέρως στενά συνδεδεμένες με τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, καλύπτοντας την ανάγκη της επικοινωνίας και της συναισθηματικής εκτόνωσης των ευρύτερων λαϊκών στρωμάτων. Εκατομμύρια εικονογραφημένα ταχυδρομικά δελτάρια διακινήθηκαν τη περίοδο 1914-1918, με τεράστια ποικιλία θεμάτων. Τα θέματα τους ήταν συνήθως σατιρικά, συναισθηματικά, πατριωτικά, χιουμοριστικά ή ειρωνικά. Επίσης υπήρξαν κάρτες με προπαγανδιστικό περιεχόμενο. Στο διάστημα 1900 – 1922 κυκλοφόρησαν καρτ – ποστάλ σε σειρές ή μεμονωμένες εκτυπώσεις, χρωμολιθόγραφα ή σταμπαριστά ή με χρήση φωτογραφικού κλισέ, δημιουργήματα ονομαστών εικονογράφων, ζωγράφων, γραφιστών και φυσικά φωτογράφων. Με τον τρόπο αυτό ο στρατιώτης με λίγα λόγια και μια εικόνα έδινε στον παραλήπτη όχι μόνο τη στρατιωτική πλευρά του πολέμου, αλλά επίσης όψεις από μέρη και ανθρώπους που παρασύρθηκαν μες στη δίνη του.
Όταν ένας στρατιώτης του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου βρίσκεται μακριά από την πατρίδα του σε κάποιο άγνωστο πολεμικό μέτωπο, τρία πράγματα είναι καθημερινά, σύγκαιρα της ζωής του: οι αδιάκοπες πορείες (που συνεχίζονταν πάντα μέχρι να φέξει), η πρωτόγονη ζωή μέσα σε ποντικότρυπες – τα χαρακώματα (που βρωμολογούσαν σαν στόματα και τις ζουπίζανε η βροχή και οι κανονιές και έπρεπε να τις ξαναφτιάχνουν) και η επιτακτική αναγκαιότητα της αλληλογραφίας. Η αλληλογραφία, κατά πολλούς στρατιώτες η σημαντικότερη όλων, ήταν η μόνη επαφή που διατηρούσαν με τα αγαπημένα τους πρόσωπα στα μετόπισθεν και η δύναμη της φαρέτρας του ηθικού τους, καθώς ο χρόνος κυλούσε μονότονα.
Αρκετά τεκμήρια από τις τακτικές αλληλογραφίες των στρατιωτών έχουν διασωθεί μέχρι σήμερα, παρέχοντας μας πλούσιες πληροφορίες για την καθημερινότητα και τις δυσκολίες του Μεγάλου Πολέμου. Σε αυτά τα τεκμήρια, ίχνη του παρελθόντος στο παρόν, συγκαταλέγεται και η ιδιωτική συλλογή καρτ – ποστάλ του Γάλλου στρατιώτη Alexandre Berraud, τον οποίο γνωρίσαμε στο Together: Τεύχος 44 , από την καρτ ποστάλ ν. 71 η οποία αφορούσε την πόλη της Κοζάνης και το Τεύχος 45 , από τις καρτ ποστάλ ν. 75-76-77 – 78, οι οποίες αφορούσαν το χωριό Πισοδέρι και Φλώρινα.
Γνωρίζουμε ότι ο Alexandre το χρονικό διάστημα Νοεμβρίου 1915 – Νοεμβρίου 1916 ταχυδρόμησε 87 καρτ-ποστάλ στην γυναίκα του από διάφορες περιοχές του Μακεδονικού Μετώπου. Σε όλες εντοπίζονται στην μπροστινή όψη σκίτσα, τα οποία ο ίδιος εκτέλεσε με πενάκι και μαύρο μελάνι και χρωματιστά μολύβια και διατηρήθηκαν μέχρι σήμερα σε άριστη κατάσταση.
Ο στρατιώτης Alexandre, υπηρετώντας στο 260ο Σύνταγμα Πεζικού του Στρατού της Ανατολής (260e RI ως soldat de 2e classe/στρατιώτης 2ης τάξης), το έτος 1916 μετακινήθηκε στην ευρύτερη γεωγραφική περιοχή της Μακεδονίας, ακολουθώντας τις ανάλογες στρατιωτικές διαταγές ή εξελίξεις του πολέμου. Μέσα από τις καρτ ποστάλ που ταχυδρόμησε στη γυναίκα του μπορούμε να παρατηρήσουμε κάποιες από τις μετακινήσεις που πραγματοποίησε. Μελετώντας λοιπόν την καρτ ποστάλ ν. 71 από την πόλη της Κοζάνης και τις καρτ ποστάλ ν.75-76-77 από το Πισοδέρι, παρατηρούμε ότι ο Alexandre σχεδίασε και ταχυδρόμισε στη γυναικά του δύο καρτ ποστάλ σχετιζόμενες με την πόλη της Καστοριάς (τις ν. 73 και 74). Μεταξύ όλων των καρτ ποστάλ, που αναφέρθηκαν προηγουμένως, υπάρχει συσχέτιση, την οποία θα εξηγήσουμε εκτενέστερα παρακάτω.
Εικόνα 1 – Photo © Paris – Musée de l’Armée, Dist. RMN-Grand Palais / Pascal Segrette.
Η πρώτη καρτ ποστάλ, ν. 73 φέρει ημερομηνία 15 Σεπτέμβριου 1916 στην μπροστινή όψη, όπου υπάρχει το σχέδιο με πενάκι και μαύρο μελάνι, συνοδευόμενη από τον τίτλο: «Kastoria (Kesrie) La Presqu’île et la ville prises/ du haut des Montagnes de la route de Florina/ AB – Καστοριά (Kesrie). Η χερσόνησος και η πόλη όπως φαίνονται από την κορυφή των βουνών από το δρόμο προς τη Φλώρινα / ΑΒ». Στην πίσω όψη, όμως, όπου εντοπίζεται το κείμενο του στρατιώτη, υπάρχει η ημερομηνία 29 Σεπτεμβρίου 1916. Οι δύο αυτές διαφορετικές ημερομηνίες, μαζί με τη μελέτη των κειμένων και σε συνδυασμό με τις υπόλοιπες καρτ ποστάλ από την Κοζάνη και τη Φλώρινα μας οδηγούν στο εύλογο συμπέρασμα ότι ο στρατιώτης σε σύντομο χρονικό διάστημα, ενώ μετακινούνταν συνεχώς στις πόλεις και τα χωριά της περιοχής, έκανε, αρχικά, το σχέδιο στην μπροστινή όψη και μετά ταυτόχρονα με τις μετακινήσεις του ολοκλήρωσε το σχέδιο και το κείμενο πριν τις ταχυδρομήσει (παρακάτω εντοπίζονται επιπλέον πληροφορίες για αυτό το συμπέρασμα). Έτσι, η καρτ ποστάλ αυτή, αν και έχει σχέδιο από την πόλη της Καστοριάς, το κείμενο της επικεντρώνεται στις πολεμικές εξελίξεις της Φλώρινας με τον τίτλο: «Les russes ont pris Florina depuis le 17. Nous marchons avec eux, ils tiennent notre droite./ Pisoderi. 29 Sept. 1916 – Οι Ρώσσοι έχουν απελευθερώσει τη Φλώρινα από της 17. Μετακινούμαστε μαζί τους, υποστηρίζουν την εμπροσθοφυλακή/ Πισοδέρι. 29 Σεπτεμβρίου 1916».
Σε ακόμα μία καρτ ποστάλ ο Alexandre ξεκινάει το κείμενο του απευθυνόμενος στη γυναικά του με το «My dearling – Αγαπημένη μου». Στο κείμενο του παρουσιάζει την κατάσταση που επικρατούσε με τις μετακινήσεις όλο αυτό το χρονικό διάστημα: «Μετά από 5 νύχτες και 5 ημέρες χωρίς ξεκούραση, είχαμε μόλις 1/2 βράδυ και σήμερα το πρωί, βιάζομαι να εκμεταλλευτώ την ευκαιρία να σας τελειώσω αυτήν την κάρτα από την Καστοριά, που δεν πίστευα ότι θα μπορούσα να τελειώσω». Συνεχίζει περιγράφοντας την κατάσταση της υγείας του «Η υγεία είναι καλή», ιδιαίτερο όμως ενδιαφέρον αποτελεί η δύσκολη καθημερινότητα που βιώνει υπό την απειλή βουλγαρικών οβίδων, που πέφτουν στην πρώτη γραμμή, τραυματίζοντας αρκετούς στρατιώτες. Μία θηριώδη κατάσταση την οποία περικλείει σε μία παράγραφο: «Πέρασα θλιβερές στιγμές…Τι αξέχαστες στιγμές όταν κάθε δευτερόλεπτο αποτελεί το τελευταίο κομμάτι της ζωής! Είναι τρομακτικό».
Το κείμενο κλείνει με πληροφορίες για την έλλειψη φαγητού: «Οι προμήθειες έφθασαν, μα δεν ήταν πάρα πολλές. 8 ημέρες ακόμη, μετά όλοι θα πεθάνουν από την πείνα και τη δυστυχία» και δηλώνεται η σπουδαιότητα της αλληλογραφίας: «Τα νέα μας φέρνουν μεγάλη χαρά, και οι εφημερίδες επίσης». Στην πίσω όψη της καρτ ποστάλ υπάρχει συνοδευτικό κείμενο στο οποίο ο Alexandre εξηγεί στη γυναίκα του ότι το σχέδιο από την Καστοριά ολοκληρώθηκε (δηλαδή πρόσθεσε λεπτομέρειες και χρώμα) (εικόνα 2). κατά τον βομβαρδισμό του χωριού Πισοδέρι από τις βουλγαρικές οβίδες.
Εικόνα 2 – Καστοριά (15/09/1916). Photo © Paris – Musée de l’Armée, Dist. RMN-Grand Palais / Pascal Segrette.
Η δεύτερη καρτ ποστάλ, σχετιζόμενη με την Καστοριά, φέρει διπλή ημερομηνία στην μπροστινή όψη της: 15 Σεπτεμβρίου 1916 με τον τίτλο «Kastoria. la VIlle prise des montagnes. (route de/ Florina) – Καστοριά. Η πόλη όπως περικλείεται από τα βουνά (Η διαδρομή από τη Φλώρινα)» (εικόνα 3 και 4). Μετά, προφανώς, προστέθηκε και η ημερομηνία 22 Σεπτεμβρίου 1916, η οποία εντοπίζεται και στην πίσω όψη μαζί με το κείμενο. Η διπλή ημερομηνία υποδηλώνει ότι το σχέδιο αυτής της καρτ ποστάλ ν. 74 έγινε, επίσης, στις 15 Σεπτεμβρίου (όπως της προηγούμενης ν.73 ) και η καρτ ποστάλ ολοκληρώθηκε – σχέδιο και κείμενο – και ταχυδρομήθηκε στις 22 του ίδιου μήνα.
Εικόνα 3 – Photo © Paris – Musée de l’Armée, Dist. RMN-Grand Palais / Pascal Segrette.
Ο Alexandre ξεκινάει το κείμενο του απευθυνόμενος στη γυναίκα του με το γενικό γυναικείο χαϊδευτικό «Chère Mimi». Χαϊδευτικό το οποίο εντοπίζεται σε αρκετές από τις καρτ ποστάλ του. Και το κείμενο αυτής της καρτ ποστάλ περιστρέφεται γύρω από τις στρατιωτικές εξελίξεις της περιοχής του χωριού Πισοδέρι. Ο στρατιώτης περιγράφει τις θέσεις τις οποίες κατέχουν και πρέπει να υπερασπιστούν έναντι των Βουλγάρων: «Κατέχουμε μόνο λίγες κορυφογραμμές, για να φτάσουμε στην πεδιάδα της Φλώρινας …το σύνταγμα θα αναγκαστεί να υποχωρήσει. Είμαστε πολύ λίγοι για να κατέχουμε τόσες πολλές θέσεις…. Οι Βούλγαροι αμύνονται σκληρά και μάλιστα μπλοκάρουν το 2 Cie στη θέση όπου ήμουν χθες. Επιτέθηκαν και είχαν τρομερές απώλειες, αλλά η θέση είναι πολύ κρίσιμη. Είμαστε κολλημένοι σε μια κοιλάδα όπου όλες οι κορυφογραμμές καταλαμβάνονται από εχθρούς και θα μας χτυπήσουν. Είναι εξοπλισμένοι με πολλά πυροβολικά».
Πρόκειται για ακόμη μία καρτ ποστάλ, όπου η θηριώδης κατάσταση του πολέμου και της πρώτης γραμμής περιγράφεται στο κείμενο του Alexandre. Η αισιοδοξία παλαιότερων κειμένων του πλέον έχει αντικατασταθεί από την αγωνία της επιβίωσης και το φόβο του χαμού: «Είμαι μισότρελος, οι τουφεκισμοί με ενοχλούν, είναι φοβερό να ακούω αυτό το απαίσιο κροτάλισμα συνέχεια. Υπό αυτήν την κατάσταση ίσως θα καταλήξουμε όλοι αιχμάλωτοι πολέμου. Θα το προτιμούσα, γιατί βλέπω ότι δεν θα τελειώσει ποτέ και ότι δεν θα ξαναεπιστρέψει το κουφάρι μου».
Ένα ακόμη κοινό των δύο καρτ ποστάλ αφορά τις προμήθειες και την έλλειψη φαγητού. Ο στρατιώτης τονίζει στη γυναίκα του ότι: «Έχουν περάσει 8 ημέρες που δεν φάγαμε ψωμί ή κρέας και έτσι πίνουμε χυμό με 1 ή 2 μπισκότα. Για οποιαδήποτε σούπα έχω ακόμα 3 μπισκότα και ένα boîte de singe για 2. Λιμοκτονώ και δεν αντέχω. Και εδώ και δύο ημέρες δεν έχουμε ανεφοδιασμό. Και χωρίς γράμματα! εκατό φορές καλύτερα στη Γαλλία, τουλάχιστον αν δώσουμε το κουφάρι μας ξέρουμε για ποιον είναι, δεν είναι σαν εδώ τους άγριους».
Το κείμενο της καρτ ποστάλ κλείνει με δύο αντιφατικές αποχαιρετιστήριες προτάσεις: «Οι καλύτερες ευχές μου σε όλους. Τα πιο γλυκά μου φιλιά και ένα μακρύ χάδι. ΑΒ» και «Σας γράφω με οποιονδήποτε κίνδυνο να μην ξέρω αν η επιστολή μου θα φτάσει / αντίο ούτως ή άλλως και να λάβετε τα πιο γλυκά φιλιά μου. AB».
, 
Εικόνα 4 – Καστοριά (22/09/1916). Photo © Paris – Musée de l’Armée, Dist. RMN-Grand Palais / Pascal Segrette.
Οι δύο καρτ ποστάλ που παρουσιάζονται σε αυτό το τεύχος μπορεί να σχετίζονται ως προς το σχέδιο της μπροστινής όψης με την πόλη της Καστοριάς και στο κείμενο της πίσω όψης με τις πολεμικές επιχειρήσεις της Φλώρινας. Εκεί κρύβεται ίσως και η διπλή αξία τους για την έρευνα και για τα ίχνη του παρελθόντος στο παρόν. Πρόκειται για μία διπλή αξία για το Μακεδονικό Μέτωπο, η οποία αφορά την παρουσίαση δύο αντιφατικών καθημερινών καταστάσεων κατά τη διάρκεια του Μεγάλου Πολέμου, δύο αντίθετων καθημερινών βιωμάτων των στρατιωτών των αντίπαλων συμμαχιών, τη διαφορετική οπτική εικόνας – κειμένου, που κρύβουν οι καρτ ποστάλ και την ίδια τη φύση του πολέμου. Τόσο τα σχέδια από την Καστοριά, όσο και τα κείμενα για το Πισοδέρι – Φλώρινα, μπορούν κάλλιστα να μελετηθούν ξεχωριστά. Από τη μία έχουμε την αξία της οπτικής αναπαράστασης και καταγραφής ενός τόπου – μίας θέας, μέσα από τα μάτια ενός ξένου στρατιώτη, ο οποίος μαγεύεται από την φυσική ομορφιά του τόπου, στέκει και τον περιγράφει ώστε να μεταφέρει το συναίσθημα που είδε και βίωσε στη γυναίκα του στη Γαλλία. Από την άλλη, έχουμε σημαντικές πληροφορίες, πολλές φορές άγνωστες, για τις καθημερινές εξελίξεις του μετώπου και τις συνθήκες διαβίωσης των στρατιωτών. Στοιχεία πολύτιμα για τη μελέτη της ιστορίας, της πολιτισμικής ιστορίας και της τοπικής ιστορίας. Δύο αξίες, δύο θεάσεις, δύο τεκμήρια, τα οποία έχουν τη θέση που τους αρμόζει.
