Οι βάτες ήταν μυθικά πλάσματα; Είναι φάση το αγόρι ; Ο λαός θέλει, το ΠΑΣΟΚ μπορεί; Η Ελλάδα του ’80 ήταν μια όαση; Πόσα κλισέ μπορείς να χωρέσεις σε δέκα χρόνια;
Στην προσπάθειά μας να χαρτογραφήσουμε την πιο θρυλική δεκαετία της καρδιάς και της ντουλάπας μας συνομιλήσαμε με τον Βασίλη Βαμβακά, επίκουρο καθηγητή του τμήματος Δημοσιογραφίας και Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και βασικό συντελεστή της έκθεσης «GR80s» .
Πως θα χαρακτηρίζατε τη μαζική κουλτούρα της δεκαετίας του ’80; Ποιο ήταν το σήμα κατατεθέν της;
Αυτό που είναι κρίσιμο και το μελετήσαμε και εμείς στην έκθεση (GR80S), είναι ότι στην Ελλάδα αναπτύσσεται πράγματι αυτό που ονομάζουμε μαζική κουλτούρα από τα τέλη της δεκαετίας του ’70, αλλά σε πολύ μεγάλο βαθμό κορυφώνεται και παγιώνεται στη δεκαετία του ’80. Η ανάπτυξη των μέσων επικοινωνίας, που λαμβάνει χώρα την ίδια χρονική στιγμή συμβάλλει σε πολύ μεγάλο βαθμό στην εξέλιξη της μαζικής κουλτούρας. Από τον τύπο που αλλάζει μέχρι και το επίπεδο της τηλεόρασης φαίνεται να αναδεικνύεται ένας μαζικός πλουραλιστικός πολιτισμός, που δεν υπήρχε στην Ελλάδα τις προηγούμενες δεκαετίες. Προσωπικά, δεν βάζω στον πολιτισμό ένα αξιολογικό πρόσημο, δεν μπορώ να πω ότι ήταν κακός ή καλός, είναι όμως μαζικός γιατί πολλοί άνθρωποι πλέον, καταναλώνουν πολλά και διάφορα πράγματα που αφορούν την επικοινωνία και τον πολιτισμό περίπου με τον ίδιο τρόπο. Το σήμα κατατεθέν στον μαζικό πολιτισμό της δεκαετίας του ’80 θα έλεγα ότι είναι το βίντεο, καθώς είναι η μεγαλύτερη τεχνολογική καινοτομία! Πρόκειται για ένα μαζικό τεχνολογικό προϊόν που αγοράζεται και αποκτάται από τα μέσα της δεκαετίας ,βρίσκεται σε όλα τα σπίτια μαζί με την τηλεόραση. Πλέον έχεις τη δυνατότητα να επιλέξεις εσύ τι θα παρακολουθήσεις. Αυτή ήταν, η αφορμή για να κυκλοφορήσει και να παραχθεί ένας απεριόριστος αριθμός ελληνικών ταινιών και βιντεοταινιών, που έχουν περίεργο ποιοτικό πρόσημο. Γίνεται μια τρομακτική παραγωγή που δεν έχει ξαναγίνει μέχρι σήμερα. Υπάρχει μια τεράστια αλλαγή μέσω του βίντεο και σε επίπεδο χρήσης της τεχνολογίας, γιατί ο καταναλωτής επιλέγει πια να δει αυτό που θέλει και όχι αυτό που βάζει ο εκάστοτε σταθμός. Θα λέγαμε πως η πληθώρα των ταινιών προανήγγειλε αυτό που έγινε στην ιδιωτική τηλεόραση με τις σειρές στη δεκαετία του ’90.
Τι δεν έλειπε από ένα τυπικό σπίτι-νοικοκυριό τη δεκαετία του ’80;
Από το ’87 και μετά μπαίνει στο ελληνικό σπίτι το air-condition. Ο τραγικός καύσωνας του ’87 με τους εκατοντάδες νεκρούς υπήρξε η αφορμή για να αποκτηθεί μαζικά το air-condition τόσο σε δημόσιους χώρους όσο και σε ιδιωτικούς.
Βάτες, glitter και prints…Θα λέγατε πως η μόδα της εποχής αντανακλά το γενικότερο μαξιμαλισμό που επικρατούσε στα 80s;
Πράγματι, η πρώτη ανάγνωση της μόδας εκείνη της εποχής σχετίζεται με την αντανάκλαση του μαξιμαλισμού, όπως άλλωστε εξηγείται και από τους ανθρώπους της βιομηχανίας της μόδας. Αυτό όμως που φαίνεται να συμβαίνει για πρώτη φορά τότε αναφορικά με την ένδυση, είναι η ελευθερία που έχουν οι άνθρωποι να δημιουργήσουν τη δική τους μόδα. Από τη μια υπάρχουν κάποιες γενικές τάσεις που είναι χαρακτηριστικές της περιόδου, από την άλλη όμως, μελετώντας το ζήτημα από την ενδυματολογική σκοπιά και όχι την σκοπιά της επιμέλειας του σώματος, υπάρχει μια πολύ μεγάλη ελευθερία και λογική της ανάμειξης. Αναμιγνύονται στοιχεία από διαφορετικές κουλτούρες και μόδες, κάτι που δεν συνέβαινε στις προηγούμενες δεκαετίες, όπου οι περισσότεροι ντύνονταν με ένα συγκεκριμένο τρόπο δηλώνοντας κάτι πολύ συγκεκριμένο. Μεγάλη μερίδα του κόσμου αναπτύσσει ένα προσωπικό στυλ, συνδυάζοντας διαφορετικά πράγματα με διαφορετικές αναφορές. Κάποιος φοράει για παράδειγμα σκουλαρίκι στη μύτη χωρίς να σημαίνει ότι είναι πανκ. Δημιουργείται σε μεγαλύτερο βαθμό μια ατομική μόδα και αυτό το επιτρέπει και το καλλιεργεί προφανώς, η ίδια η βιομηχανία των ενδυμάτων.
Πως επαναπροσδιορίστηκε η γυναικεία υπόσταση στα ‘80s;
Τη δεκαετία του ’80 συνεχίζεται με πολύ έντονο τρόπο η αλλαγή του ρόλου της γυναίκας, από το γνωστό ρόλο της νοικοκυράς σε αυτό της εργαζόμενης. Αυτό αλλάζει τις ισορροπίες τόσο στο χώρο της οικογένειας όσο και στο χώρο της δημόσιας ζωής. Αυτό που έχουμε καταγράψει είναι πως το κράτος και η πολιτική τάξη αναγνωρίζει θεσμικά δικαιώματα στη γυναίκα που μέχρι τότε δεν είχαν αναγνωριστεί. Δημιουργείται ένα εντελώς καινούριο, σύγχρονο και φιλελεύθερο οικογενειακό δίκαιο, το οποίο σε μεγάλο βαθμό ενισχύει το νέο ρόλο της γυναίκας. Υπάρχει κοινωνική αλλά και πολιτική αλλαγή. Το ΠΑΣΟΚ εκείνη την εποχή κατάφερε να εκφράσει έναν ιδιόμορφο κρατικό φεμινισμό. Υπάρχουν πολύ μεγάλες αλλαγές σε επίπεδο οικογένειας εξαιτίας της αλλαγής στο ρόλο της γυναίκας.
Ποιες ήταν οι υποκουλτούρες που έκαναν την εμφάνισή τους κατά τη διάρκεια της δεκαετίας;
Οι υποκουλτούρες που εμφανίζονται έχουν να κάνουν με κουλτούρες που υπάρχουν στο εξωτερικό και έχουν σημείο αναφοράς τη μουσική. Σε πολύ μεγάλο βαθμό εμφανίστηκε η heavy metal υποκουλτούρα, που κρατάει την απήχησή της μέχρι και σήμερα, ενώ η πανκ αναπτύχθηκε σε πολύ μικρότερο βαθμό. Είναι τα δύο δυναμικά κομμάτια της νεανικής κουλτούρας του ’80. Η ροκ υποκουλτούρα, ενώ τη δεκαετία του ’60 και ’70 ενδιέφερε ένα ειδικό κοινό, γίνεται mainstream και μέρος της δημοφιλούς κουλτούρας. Υπάρχουν βέβαια και οι διάσημες διαμάχες της δεκαετίας του ’80 ανάμεσα στους ροκάδες και τους καρεκλάδες, ανάμεσα σε αυτούς που χορεύουν και δεν χορεύουν, ανάμεσα σε αυτούς που ακούν ποπ και σε αυτούς που ακούν σκληροπυρηνικό ροκ.
Ο λαός θέλει το ΠΑΣΟΚ μπορεί… Ποιοι ήταν οι μύθοι και ποια η πραγματικότητα του ΠΑΣΟΚ το ’80;
Πρόκειται για ένα από τα σλόγκαν που χρησιμοποίησε το ΠΑΣΟΚ στην προεκλογική καμπάνια των εκλογών του ’81 που κέρδισε. Η πολιτική επικοινωνία του ΠΑΣΟΚ ήταν πολύ χαρακτηριστική και πολύ σύγχρονη για την εποχή εκείνη, καθώς χρησιμοποιούσε πολλές αναφορές στις αφίσες της, ένα από τα πιο βασικά στοιχεία της πολιτικής του καμπάνιας. Μέσα από την αφισοκόλληση μεταφέρθηκαν τα μηνύματα και στρατεύθηκαν οι άνθρωποι. Ο αφισοκολλητής είναι πολύ σημαντική πολιτική ταυτότητα τη δεκαετία του ’80, όχι μόνο για το ΠΑΣΟΚ, αλλά και για τη Νέα Δημοκρατία και την Αριστερά. Οι αφισοκολλητές είναι άνθρωποι που κάνουν την επικοινωνία του κόμματος, αλλά ταυτόχρονα είναι και οι πρεσβευτές του, είναι αυτοί που περιμένουν από το κόμμα κάποια αποκατάσταση μόλις αυτό ανέβει στην εξουσία. Πρόκειται για έναν πολύ σύνθετο ρόλο. Το ΠΑΣΟΚ λοιπόν, χτίζει μια πολύ σύγχρονη καμπάνια γύρω από το χαρισματικό πρόσωπο του Παπανδρέου, χωρίς να προβάλλει όμως αποκλειστικά αυτό το πρόσωπο. Σε πολύ μεγάλο βαθμό επικαλέστηκε το λαό και τους μη προνομιούχους για να κινητοποιήσει και να στρατεύσει με το μέρος του ένα εκλογικό σώμα, που μέχρι εκείνη την περίοδο δεν ήταν ενοποιημένο. Αυτό κατάφερε να το κάνει στην αρχή με μη ρεαλιστικές εξαγγελίες και υποσχέσεις, στη συνέχεια και πολύ γρήγορα γύρισε σε μια ρεαλιστικότερη βάση εξαιτίας του Παπανδρέου. Αυτό που έχει μείνει γνωστό σε πολύ μεγάλο βαθμό μέχρι σήμερα είναι ο λαϊκισμός του ΠΑΣΟΚ με πρόσωπα και φυσιογνωμίες που τον πρέσβευαν τη δεκαετία του ’80. Ωστόσο, υπάρχουν πολλά άλλα πρόσωπα και καταστάσεις που δεν σχετίζονται με τον λαϊκισμό. Ο λαϊκισμός του ΠΑΣΟΚ είναι σύνθετος και αντιφατικός και σε επίπεδο προεκλογικής καμπάνιας πράγματι υφίσταται μέσω της επίκλησης του λαού. Η πολύ σημαντική αυτή επίκληση γίνεται με ευφάνταστο τρόπο, με αφίσες πολύ δημιουργικές.
Ο συντηρητικός λόγος υποχωρεί όλο και περισσότερο, μαζί με τις θεσμικές αλλαγές που πραγματοποιούνται. Σε αντίθεση, το πολιτικό σύστημα και οι αντιπαραθέσεις που λαμβάνουν χώρα τότε δεν ακολουθούν την κοινωνία. Αυτή η αναντιστοιχία εντοπίζεται σε μεγάλο βαθμό τη δεκαετία του ’80. Οι Έλληνες ακολουθούν άλλου είδους ταυτότητες, ενώ το πολιτικό σύστημα προσπαθεί να παγιώσει ένα παρελθόν παλαιο-εμφυλιακό, χωρίς επιτυχία. Η κοινωνία προχωράει μπροστά, αλλάζει, βρίσκεται σε ένα μεταβατικό στάδιο. Εξαιτίας αυτής της κατάστασης, το αίτημα για κοινωνική αλλαγή δεν υπάρχει στην Ελλάδα, ο κόσμος αποστρατεύεται από τις παλιές του ταυτότητες.
Τα media άλλαξαν εποχή τη δεκαετία του ’80. Ποιες ήταν οι βασικότερες αλλαγές που έλαβαν χώρα;
Είναι πολλά τα επίπεδα στα οποία σημειώθηκαν αλλαγές στα μέσα ενημέρωσης το ’80. Σε τεχνολογικό επίπεδο, εισάγονται εργαλεία που σε πολύ μεγάλο βαθμό αρχίζουν και αυτονομούν τον καταναλωτή από τους παλιούς τρόπους με τους οποίους συμμετείχε κυρίως στην ψυχαγωγία και όχι τόσο στην ενημέρωση. Από το video μέχρι τα walkman, ο κόσμος της εξατομικευμένης κατανάλωσης είναι πλέον ορατός. Σε κοινωνικό επίπεδο, η πολλή μεγάλη αλλαγή που συμβαίνει είναι πως η κοινωνία σε πολύ μεγάλο βαθμό γίνεται εξωστρεφής και λιγότερο εθνοκεντρική. Αρχίζει και μετέχει, σε έναν κόσμο παγκοσμιοποιημένο. Πολιτισμικά, σε επίπεδο τηλεοπτικής, μουσικής, κινηματογραφικής κατανάλωσης οι Έλληνες αρχίζουν και γίνονται πολύ πιο εξωστρεφείς, χωρίς μάλιστα να έχουν ενοχές.
Ήταν το Eurobasket αφορμή για να εκσυγχρονιστεί ο αθλητισμός στην Ελλάδα;
Το μπάσκετ και το Eurobasket αποτελούν τομή για τη δεκαετία του ’80. Το μπάσκετ ήταν ένα σπορ που απασχολούσε λίγους και έφτασε να απασχολεί τους πάντες. Οι Έλληνες με το Eurobasket, παρά τις ιδεολογικές διαφορές τους,ενώνονται σαν έθνος και γιορτάζουν στους δρόμους, γεγονός που δεν είχε ξανασυμβεί από τη μεταπολίτευση και έπειτα. Πράγματι, ο αθλητισμός επαγγελματικοποιείται πιο έντονα εξαιτίας της επιτυχίας του μπάσκετ, αλλά κυρίως εξαιτίας των πρωταγωνιστών του, οι περισσότεροι από τους οποίους ήταν πολύ καλοί επαγγελματίες αθλητές.
Δικέ μου, είναι φάση το αγόρι, μου τη σπάει… Θα λέγατε πως κατά τη δεκαετία του ’80 έκανε την εμφάνισή της μια «πρωτόγνωρη γλώσσα»; Ποιο ήταν οι παράγοντες που οδήγησαν στην ανάδειξη αυτής της αργκό;
Αυτό που συμβαίνει στη δεκαετία του ’80 είναι η ανάδειξη της γλώσσας των νέων, η οποία διαφοροποιείται πλέον αισθητά από τη γλώσσα των υπολοίπων. Αυτή η ανάδειξη έχει να κάνει με αναφορές στον έξω «παγκοσμιοποιημένο» κόσμο, στη διεθνή πραγματικότητα. Οι νεότεροι χρησιμοποιούν ξένες λέξεις και τις μετατρέπουν σε ελληνικές. Κάποιοι από αυτούς τους όρους «ελληνοποιούνται» και κάποιοι όχι, έτσι η γλώσσα των νέων εμπλουτίζεται με μια εντελώς δική της συμβολική αναφορά. Η γλώσσα των νέων διαφοροποιείται υφολογικά από τη γλώσσα των μεγαλύτερων. Το σημαντικό όμως είναι πως δεν προέρχεται από μια υποκουλτούρα, είναι κάτι που συμβαίνει μαζικά. Οι πρωταγωνιστές των βιντεοταινιών που χρησιμοποιούν αυτή τη γλώσσα την αντιγράφουν, δεν την παράγουν. Η γλώσσα αυτή σοκάρει τις μεγαλύτερες ηλικίες και προκαλεί αντιδράσεις περί ξενομανίας.Η διαφήμιση και ο περιοδικός τύπος παίζουν πολύ σημαντικό ρόλο σε αυτή την αλλαγή δημιουργώντας έναν κώδικα που τον αναπαράγουν και τον εξελίσσουν. Άλλη μια σημαντική αλλαγή που παρατηρείται είναι η εισαγωγή του πολυτονικού συστήματος που εγείρει πολλές αντιδράσεις. Η κοινωνική εξέλιξη βοηθά αυτή την αλλαγή.
Στη discoteque στην παλιά discoteque…Πως διασκέδαζε ο κόσμος στην Ελλάδα του ’80;
Η διασκέδαση του ’80 είναι η disco. Ένας χώρος διασκέδασης πλουραλιστικός, καθώς όλοι περνούσαν από εκεί. Είναι ο προάγγελος των clubs της δεκαετίας του ’90. Ελάχιστα ελληνικά τραγούδια ακούγονται στις discos η οποία αντιπροσωπεύει την πλουραλιστική συνεύρεση και την εξωστρέφεια, καθώς ο κόσμος ακούει πια ξένη μουσική. Οι Έλληνες σε πολιτισμικό επίπεδο ανοίχτηκαν απενοχοποιημένα στην παγκόσμια ποπ κουλτούρα.
Τι μας αποξενώνει και τι μας φέρνει πιο κοντά στα ‘80s σήμερα;
Από τη δεκαετία του ’90 και μέχρι σήμερα υπάρχει μια τάση επιστροφής σε παλιές ταυτότητες και σε πιο συντηρητικά στοιχεία. Υπάρχει η αναζήτηση μιας πιο δεδομένης ταυτότητας και αυτή παρατηρείται σε ένα ευρύτερο και όχι μόνο ελληνικό πλαίσιο. Κάτι τέτοιο δεν συνέβαινε τη δεκαετία του ’80, όπου η θρησκευτικότητα ή η καταγωγή δεν έπαιζε τόσο κρίσιμο ρόλο για τον προσδιορισμό της ταυτότητας. Αυτό θα έλεγα πως είναι το στοιχείο που μας αποξενώνει. Πιο κοντά νομίζω πως μας φέρνει η νοσταλγία για αυτή τη δεκαετία. Θέλουμε λίγο πολύ όλοι, έχοντας ακούσει γι’αυτή, να ζήσουμε αυτή την εποχή, να ζήσουμε σε μια κοινωνία που είναι ανοιχτή σε όλα τα ενδεχόμενα.
Τέλος, ποια φράση θα επιλέγατε για να περιγράψετε τη δεκαετία που όλοι αγαπούν να μισούν;
Ξέρετε ισχύει και το ανάποδο! Δεν ξέρω αν υπάρχει κάποια φράση που περιγράφει λεπτομερειακά τη δεκαετία του ’80. Το επιμύθιο όμως, νομίζω πως είναι ότι το ’80 η κοινωνία ήταν αντιφατική, υπάρχουν πολλά πράγματα που συμβαίνουν βρίσκοντας όμως μια ισορροπία, μια ομαλότητα παρόλο που η Ελλάδα βγαίνει τότε από δύσκολες περιόδους. Το ’80 η Ελλάδα γίνεται μια ΣΧΕΔΟΝ (το σχεδόν είναι διαπραγματεύσιμο) κανονική δυτική χώρα!
