Μπορεί και σε ποιο βαθμό η λογοτεχνία να διεισδύσει στα βαθύτερα και λιγότερο συνειδητά στρώματα της ανθρώπινης εμπειρίας, να υπερπηδήσει την επιφάνεια των πραγμάτων και να προβάλλει πλευρές άγνωστες και μη προσεγγίσιμες από την καθημερινή επικαιροποιημένη αφήγηση; Τι είναι; Ένα “μουσειακό απολίθωμα” ή ένα “ομιλών” αντικείμενο στον χώρο και τον χρόνο;
Όσο οι κοινωνίες προχωρούν, τόσο η ίδια θα προσαρμόζεται δυναμικά στις εξελίξεις των καιρών μέσα από τις “συμβολικές μορφές” και ζωντανές “αφηγήσεις” που έχει στη φαρέτρα της.
Οι, μεν, πρώτες αποτελούν όχι μόνο το «κλειδί» για την κατανόηση και ερμηνεία των ανθρωπίνων συμπεριφορών απέναντι στα κοινωνικά προβλήματα και στις σχέσεις τους με τις δομές εξουσίες, αλλά μεταμορφώνονται και σε νέες “υβριδικές”μορφές, όπου εκφράζουν την εποχή τους, αναδεικνύοντας πτυχές φαινομένων της επικαιρότητας!
Οι, δε, δεύτερες αποτυπώνουν νοοτροπίες, φόβους, προσδοκίες και είναι σε ανοιχτή επικοινωνία με τον κόσμο που το ίδιο το κείμενο κυοφορεί, αλλά και τον πραγματικό κόσμο μέσα στον οποίον διαμορφώνεται ( Ingarden, 1958)!
ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΤΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
Και επειδή η λογοτεχνία έχει ενσωματωθεί στη δημοσιογραφία με ποικίλους τρόπους, αποκαλύπτοντας την πορώδη φύση των ορίων ανάμεσα στις δυο δραστηριότητες (Βερβεροπούλου, 2008), εφόσον οι σχέσεις τους θυμίζουν τα ζευγάρια εκείνα του Strinberg, που συζούν, αλλά μισούνται, που μισούνται αλλά δεν μπορούν να κάνουν ο ένας χωρίς τον άλλον ( Πλωρίτης, 1991), η μεταναστευτική της εκδοχή καταδεικνύει επαρκώς και σε βάθος πλευρές της παγκοσμιοποιημένης πραγματικότητας, όπως η μετανάστευση, ο υπερεθνικισμός, οι ταυτότητες και οι τοπικές κουλτούρες.
FACTFULNESS
Τι είναι εκείνο που ο συγγραφέας δεσμεύεται να ακολουθήσει σωστά; Τον χρυσό κανόνα της “εγκυρογνωμοσύνης”! Σε μια τέτοια μορφή διαχείρισης ανθρώπινης υπόθεσης να αποφύγει τη «συναίνεση» γιατί αποκλείει και διχάζει τους ανθρώπους και να στηρίξει την τέχνη του σε έγκυρα στοιχεία και δεδομένα. Τότε το κοινό θα αρχίζει να συνηθίζει την ιδέα ότι ο κόσμος του σήμερα είναι καλύτερος από του χθες (Rosling, 2018).
Κρίση Ταυτότητας
Σε πολλές περιπτώσεις, το θέμα της ταυτότητας έχει μονοπωλήσει το ενδιαφέρον μας! Πώς ορίζεται, διαμορφώνεται και αντιμετωπίζεται η «ταυτότητα» ενός ανθρώπου ή μιας κοινωνίας; Κάπου έχει ορισθεί ότι ως άνθρωποι έχουμε δυο κληρονομιές (Μααλούφ, 1999):
- Ø Την κάθετη κληρονομιά που μας έχουν δώσει
- Ø Και αυτής της εποχής που ζούμε.
Ενώ η πιο σημαντική και καθοριστική για την ζωή μας είναι η δεύτερη επιλογή, αυτή που διεκδικούμε συνήθως είναι η κάθετη! Πού βρίσκεται η «ταυτότητα»; Στο σημείο τομής που τέμνονται οι δυο παραπάνω.
Για τον μετανάστη η ταυτότητά του διαμορφώνεται κάτω από ιδιαίτερες συνθήκες, εφόσον ο ίδιος αποκομμένος από την «κοινωνία προέλευσης» ζει στα πλαίσια μιας πολιτισμικά διαφορετικής κοινωνίας και αναζητά το στίγμα αυτής της «ετερότητας», που έχει, μεταξύ δυο πολιτισμικών συστημάτων και μέσα από διαδικασίες επεξεργασίας εμπειριών, παραστάσεων, προβλημάτων και όλων όσων προκύπτουν από την πολιτισμική συνάντηση και αλληλεπίδραση! Και αυτό η λογοτεχνία το προβάλλει!
- Πού πάει ένας άνθρωπος όταν δεν ξέρει που να πάει; « Ποιος είμαι & πού ανήκω;»
Ο μετανάστης, όπου κι αν κατοικεί, νιώθει ξένος τόσο στη χώρα διαμονής, όσο και στη χώρα προέλευσης. Ένας από τους βασικούς ήρωες στο μυθιστόρημα Κι άλλο του Χακάν Γκιουντάι, θα εξομολογηθεί φωναχτά: «[…]Αν είσαι μετανάστης, είσαι μόνο ένας αριθμός, δεν έχεις όνομα, δεν έχεις ταυτότητα, και θα σε γράψει η εφημερίδα μόνο αν πεθάνεις… Ο θάνατός σου θα είναι η ταυτότητά σου». Και κάπου αλλού οι ήρωες της Ανατολικο – γερμανίδας, Τζέννυς Έρπενμπεκ, αισθάνονται «Περαστικοί» και στην Οράνιεν Πλάτς (πλατεία στο Ανατολικό Βερολίνο), όπου έχουν κατασκηνώσει, θα διαδηλώσουν για να γίνουν «ορατοί»: « […] Όταν γίνεσαι ξένος, …δεν έχεις επιλογή πια. Δεν ξέρεις πού να πάς. Δεν ξέρεις τίποτα πια. Εγώ δεν μπορώ να δω πια τον εαυτό μου, το παιδί που ήμουν. Δεν έχω πια εικόνα του εαυτού μου. Κι εγώ – εγώ δεν ξέρω πια ποιος είμαι. Ξένος γίνεσαι. Για τον εαυτό σου και για τους άλλους…».
Αυτή η βαθειά αίσθηση της αποεδαφοποίησης (Déterritorialisation) και του μη ανήκειν (Désappartenance) πουθενά αποτελεί το κύριο χαρακτηριστικό γνώρισμα της ταυτότητας του μετανάστη! Όπως ακριβώς το ορίζει ο ήρωας του Τζαμιώτη στο ΠΕΡΑΣΜΑ: « […] πολλοί από μας είμαστε κατά κάποιον τρόπο διπλά ξεριζωμένοι. Πριν χάσουμε τα σπίτια μας είχαμε αποκοπεί οριστικά από την κουλτούρα μας. Οι πόλεμοι, η διαφθορά, η άνοδος των φανατικών ανάγκασαν τους πιο μορφωμένους ή τους πιο ανήσυχους … να στρέψουμε την πλάτη μας στις ρίζες μας. […]Εμάς, όμως, δεν μας θέλει κανείς. Βάρος είμαστε γι’ αυτούς. Εμάς θα μας κλείσουν σε στρατόπεδο ή σε κάποια φυλακή μέχρι να βρουν τρόπο να μας γυρίσουν πίσω. […]Πίστεψέ με, δεν αξίζει τίποτα η πατρίδα μας, καμμιά πατρίδα που ζητάει από τους ανθρώπους της να κάνουν τέτοια πράγματα δεν αξίζει.»!
Μπορεί η “εθνική ομφαλοσκόπηση” κάποιων χωρών ( Γαλλία, Γερμανία, κ.α) να ζημιώνει την προώθηση τρόπων επίλυσής του μεταναστευτικού, ωστόσο, υποθάλπονται και άλλες αιτίες παθογένειας πίσω από έναν τέτοιο ξεριζωμό: εμφύλιες ή περιφερειακές συγκρούσεις, επιδημίες, φτώχια, πείνα, εκμετάλλευση. Τα πράγματα δεν είναι τόσο απλά και εύκολα!
- Η λογοτεχνία “beurre” στη Γαλλία
Στη δεκαετία του ’80 αναπτύσσεται η λογοτεχνία της αμφισβήτησης & διεκδίκησης από Γάλλους συγγραφείς, των οποίων οι γονείς είναι μετανάστες από τις χώρες του Μαγκρέμπ. Οι ίδιοι διεκδικούν ένα διττό ανήκειν, αφού είναι Γάλλοι και μετανάστες δεύτερης γενιάς, αραβικής καταγωγής. Βρίσκονται στο μεταίχμιο δυο πολιτισμών, αναζητώντας μια νέα ταυτότητα. Ας υπενθυμίσουμε, ότι στη Γαλλία, η παρουσία των βόρειο – αφρικανών είναι αισθητή και περισσότερο συνυπάρχουν παρά συμβιώνουν με τους Γάλλους.
Ο όρος “beurre”, από υποτιμητικός, στην αρχή, γίνεται αργότερα αυτοπροσδιοριστικός, αφού οι συγγραφείς αξιώνουν να μιλήσουν για τους εαυτούς τους, μέσα από την λογοτεχνία και να καταγράψουν ένα αβέβαιο παρόν & ένα προβληματικό μέλλον. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η συγγραφέας Alice Zeniter και το βιβλίο της Η τέχνη της απώλειας, από τις εκδόσεις Πόλις!
Αντί Επιλόγου
Όταν ένας ολόκληρος κόσμος, που μέχρι πρότινος τον αγνοούσες, πέφτει πάνω σου από πού ξεκινάς; Να τον γνωρίσεις και να μάθεις ο “πρόσφυγας” αυτός ποιος ήταν στην αρχή, τι ήταν στη μέση και τι είναι τώρα! Άλλωστε, η μετακίνηση των ανθρώπων στις ηπείρους χιλιάδες χρόνια κρατάει! Ποτέ στασιμότητα.
Η μεταναστευτική λογοτεχνία, μέσω του ιδιαίτερου χαρακτήρα της, αναλαμβάνει μια αποστολή: να προωθήσει “πανανθρώπινες αξίες” ανάμεσα στους λαούς απέναντι σε κάθε ροπή της ανθρώπινης φύσης προς την εχθρότητα και αντιπαράθεση! Ο σεβασμός προς την κουλτούρα και τον πολιτισμό του ξένου είναι απαραίτητο στοιχείο αποδοχής. Γι’ αυτό, κρίνεται αναγκαία η καλλιέργεια μιας νέας αντίληψης, όπου οι πολυπολιτισμικές διαφορές αντί να διαιρούν να ενώνουν, αντί να περιχαρακώνουν τα άτομα ή τα έθνη να τα γεφυρώνουν, αντί να επιβάλλουν τον μονόλογο του εθνικισμού να συμβάλλουν στην ανανέωση των παραδοσιακών δεδομένων, ώστε οι άνθρωποι να κατορθώσουν να ζήσουν με τους ” άλλους”, χωρίς αποκλεισμούς και βία.
Βιβλιογραφικό Σημείωμα
- Βερβεροπούλου, Ζ. (2008), « Τρόποι της δημοσιογραφίας στο σώμα της λογοτεχνίας», Δια – κείμενα, τευχ.10, Θεσσαλονίκη: Εργαστήριο Συγκριτικής Γραμματολογίας, 43 – 56.
- Ingarden, R. (1958). Studies in Aesthetics. New York: Garden Press.
- Μααλούφ, Αμίν. ( 1999). Φονικές ταυτότητες, Αθήνα: Ωκεανίδα.
- Mc Crone, D., (2000). Η κοινωνιολογία του εθνικισμού. Οι αυριανοί μας πρόγονοι. Μτφ. Ν. Βάγιας. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.
- Πλωρίτης, Μ., ( 2008), « Love – Hate», Η λέξη, τεύχ. 104, Αθήνα : Η λέξη.
- Ζενιτέρ Άλις, Η Τέχνη της Απώλειας, Εκδόσεις Πόλις
- Κωνσταντίνος Τζαμιώτης, Το Πέρασμα, Εκδόσεις Μεταίχμιο
- Χακάν Γκιουντάι, Κι άλλο, Εκδόσεις Ωκεανίδα
- Τζέννυ Έρπενμπεκ, Περαστικοί, εκδόσεις Καστανιώτης.
- Hans Rosling, Factfulness,εκδόσεις Κάτοπτρο
