Αν τότε στο σχολείο είχα ένα ευρώ για κάθε φορά που άκουγα για το «τι γίνεται στην Ευρώπη», θα είχα τις βάσεις για ένα γερό κομπόδεμα. Στη Γερμανία «δεν πέφτει σκουπίδι κάτω», στην Ιταλία «ο κόσμος έχει αισθητική», στη Γαλλία «υπάρχει κάτι που λέγεται οχτάωρο», στην Αγγλία «μιλάνε καλύτερα Αρχαία από εμάς», γιατί «έχουν παιδεία». Εμείς όμως εκεί, κολλημένοι στα φουστάνια των ανοργάνωτων, πρωτόγονωνκαι –κυρίως– αθεράπευτα κιτς «Ανατολιτών». Καμία διάθεση για πρόοδο.
Από πού ξεπήδησε η Δύση και η Ανατολή, ανάμεσα στις οποίες είχαμε την τιμή και την ατυχία να παρκάρουμε το έθνος μας; Είναι απλό: η Δύση γεννήθηκε όλο χάρη σαν Αφροδίτη από τον αφρό του Διαφωτισμού, τον ατομικισμού, της επιστημονικής σκέψης και της αριστοτελικής ηθικής. Ενώ η Ανατολή… Αυτή υπήρχε πριν να υπάρξει χρόνος, είναι η «παλιά γενιά» του κόσμου που δε λέει να πεθάνει ήσυχα-ήσυχα και να μας αφήσει στην κοσμικήευημερία μας. Λάβαρό της έχει την πατριαρχία, την οικογενειοκρατία, τη θρησκοληψία, την καθυστέρηση και τον νεοπλουτισμό.
Γαλουχημένη με αυτά τα ιδεώδη από τους πατριώτες εκπαιδευτικούς μας, πιάστηκα κάποτε να ανακαλύψω τι είμαστε, και κυρίως με ποιους είμαστε (γιατί μάλλον αυτό έχει περισσότερη σημασία). Δεν γράφω για να υπερασπιστώ αυτό που λένε «Ανατολή» με όλα του τα στραβά, ούτε για νααρνηθώ την καταπίεση των γυναικών, την καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και τον θρησκευτικό φονταμενταλισμό που παρατηρείται σε κάποιες χώρες της στη σύγχρονη Ιστορία. Αφού όμως θέλουμε να παραδεχτούμε ότι υπάρχει ένα μόρφωμα που λέγεται Δύση κι ένα πολύ διαφορετικό που λέγεται Ανατολή, και η ύπαρξή τους πρέπει να δικαιολογείται συνεχώς με το κριτήριο της «προόδου», ας το πάμε από την άλλη: μήπωςη Δύση συχνά προτρέχει των επιτευγμάτων της; Και πόσο συχνά θυμάται το κόστος με το οποίο τα απέκτησε;
Με μια λιγότερο ρομαντική ματιά, από τη βρετανική μοναρχία και τον αμερικανικό πουριτανισμό ως την τρομακτική πολιτική δύναμη του Βατικανού, η Δύση δεν έχει ακόμα αποδείξει ότι απαλλάχθηκε από αυτά που καταδικάζει. Μπορεί οι δυτικοί να διαρρηγνύουν τα ιμάτιά τους μπροστά στα στρατόπεδα της Γκούλαγκ, αλλά δεν γίνεται να λείπουν απ’ τον διάλογο τα στρατόπεδα συγκέντρωσης που ξεφύτρωσαν (όχι και τόσο παλιά, όχι και τόσο ξαφνικά) σε όλη την Ευρώπη. Μπορεί να μιλάμε για την πολιτισμική ανωτερότητα των κοσμικών κρατών, αλλά κάπου εκεί πρέπει μπαίνει και ένα ερωτηματικό – και η Σοβιετική Ένωση (αν και «ανατολίτικη» και ως εκ τούτου «συναισθηματική») δεν αποκήρυξε τη θρησκεία; Η Αμερική μπορεί ελεύθερα να κομπάζει για την πρόοδό της και την –εύθραυστη, όπως είδαμε πρόσφατα– Δημοκρατία της, αλλά δεν πρέπει να ξεχνάμε την οικονομική ευημερία που την επέτρεψε –μια ευημερία που σε μεγάλο βαθμό στηρίχθηκε και ακόμα στηρίζεται στην εκμετάλλευση ξένων πόρων και στο εισαγόμενο ανθρώπινο δυναμικό (το οποίο δεν έρχεται πάντα οικειοθελώς).
Σε πολλές περιπτώσεις μάλιστα, η Δύση κατακρίνει και αναλαμβάνει να επιλύσει καταστάσεις που η ίδια επέβαλλε στις περιοχές που κατέκτησε. Πριν πάρουν τα ηνία οι δυτικοί (ή βάλουν το χεράκι τουςστηρίζοντας ακραίους ηγέτες), πολλές από τις ανατολικές χώρες στις οποίες κουνάμε το δάχτυλο είχαν κάποιες πολύ «προοδευτικές» αξίες.Πριν λίγους αιώνες,η απουσία τάξεων και αριστοκρατίας που κήρυττε το Κοράνι ήταν σκανδαλώδης για την κοσμοθεωρία της δυτικής Ευρώπης,η οποία βασιζόταν στην βιολογική ανωτερότητα που υποτίθεται πως κληροδοτούσαν στα παιδιά τους οι κατέχοντες γη, με την ευλογία των ιερέων. Λίγο πιο ανατολικά,ο ινδικός πολιτισμός, με τις κάστες του μεν, αναγνώριζε δε διαφορετικές λατρείες και πάνω από δύο σεξουαλικά φύλα. Ταυτόχρονα, οι Ινδές γυναίκες πριν την βρετανική κυριαρχία είχαν μια κάποια οικονομική ανεξαρτησία, ενώ σήμερα τα κορίτσια είναι «κατάρα» για τις φτωχές οικογένειες, χάρηστο βρετανικό σύστημα της προίκας και του αποκλεισμού των γυναικών από την κληρονομιά και την περιουσία. Η Ινδία λοιπόν ίσως δεν έπρεπε να «προχωρήσει» μαζί με την Βρετανία προς την ισότητα των φύλων, αλλά να συνεχίσει να εξελίσσεται ανενόχλητη προς την κατεύθυνση των αναγκών του λαού της.Όμως η Ιστορία δεν λειτουργεί έτσι, ούτε για την Ινδία ούτε για κανένα άλλο κράτος.
Με τα παραπάνω θέλω να δείξω ότι δενυπάρχει μια και μοναδική«πρόοδος» στην οποία προσβλέπουν όλα τα κράτη επειδή εξυπηρετεί τις ανάγκες τους. Πάμε αντίθετα: η Δύση διαχρονικά κολλάει την ταμπέλα της προόδου σε οτιδήποτε κάνει και τοεπιβάλλει ή το «λανσάρει» σαν επιταγή της Ιστορίας ανεξαρτήτως συνθηκών.Και ακόμη χειρότερα, από τις πιο σκοτεινές εποχές επεκτατισμού και εκμετάλλευσης προκύπτει η οικονομική ευημερία της, που επιτρέπει στους ακαδημαϊκούς και καλλιτεχνικούς κύκλους να ενισχύουν την εικόνα του «πολιτισμένου». Εν ολίγοις, αυτοεκπληρούμενη προφητεία.
Με βάση αυτού του είδους την πρόοδο κάνουμε κρίσεις και συγκρίσεις, και βρίσκουμε την Ανατολή οπισθοδρομική και υπανάπτυκτη, από δικό της φταίξιμο ή κάποιο λάθος κατασκευής. Είναι όμως αδύνατο να προσδοκούμε μια μαζική παγκόσμια ροπή προς την ελευθερία και την ευημερία, πόσο μάλλον χρονικά γραμμική. Αυτό θα ήταν εφικτό μόνο αν όλα τα κράτη ξεκινούσαν από την ίδια αφετηρία, σαν λευκός καμβάς –και πάλι όμως συνθήκες πέραν του ελέγχου μας θα επηρέαζαν την πορεία καιτις αλληλεπιδράσεις μας. Η πολιτισμική ανωτερότητα σαν ιδέα έχει κατασκευαστεί για να αποκρύπτει τη συμβολή των άλλων λαών στην πρόοδό μας και τις αμέτρητες (πολιτικές, οικονομικές, γεωγραφικές, ακόμα και κλιματικές) συγκυρίες που μας επέτρεψαν να προηγηθούμε έναντι των άλλων.
Η Γη μας μπορεί να είναι ένας μικρός πλανήτης, αλλά είναι υπερβολικά μεγάλη για να κατανοήσουμε εμείς οι άνθρωποι την επικαιρότητά της –πόσο μάλλον την Ιστορία της– με όλες της τις παραμέτρους.Απ’ αυτά που γίνονται καταγράφουμε κάποια, μαθαίνουμε λίγα, καταλαβαίνουμε λιγότερα και μπορούμε να προβλέψουμε ελάχιστα. Αντί λοιπόν να επιλέγουμε τα κομμάτια που μας συμφέρουν και να δημιουργούμε μια Ιστορία στα μέτρα μας, καλό θα ήταν να αρχίζαμε να επικεντρωνόμαστε στις εγγενείς ανισότητες του κόσμου μας και τις αδυναμίες της δικής μας κοινωνίας πριν προβούμε σε συγκρίσεις και παρεμβάσεις. Ας αρχίσουμε έναν διάλογο με σεβασμό και μετριοφροσύνη. Με διάθεση να συγχωρέσουμε και να συγχωρεθούμε, να κατανοήσουμε και να κατανοηθούμε.Είναι η μόνη πρόοδος που έχει νόημα και αξία.
