Το Μουσείο Παύλου Μελά είναι ιστορικό μουσείο στον οικισμό Μελάς της ΠΕ Καστοριάς, χωριό που μετονομάστηκε από Στάτιστα, προς τιμήν του αξιωματικού και ήρωα του Μακεδονικού Αγώνα Παύλου Μελά που θανατώθηκε στις 13 Οκτωβρίου 1904, έπειτα από επιχείρηση οθωμανικού αποσπάσματος.
Η οικία Καντζάκη, που αποτελεί σήμερα τον χώρο του μουσείου, εξαγοράστηκε το 1970 από την Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Καστοριάς, προκειμένου να διασωθεί το κτήριο που σκοτώθηκε ο αγωνιστής του Μακεδονικού Αγώνα Παύλος Μελάς και να αναδειχθεί η ιστορία αυτής της περιόδου στην περιοχή της Καστοριάς και της Φλώρινας.
Το 1978, το κτήριο χαρακτηρίστηκε το Υπουργείο Πολιτισμού ιστορικό και διατηρητέο μνημείο ως σημείο αναφοράς και ιστορικής μνήμης των γεγονότων του Μακεδονικού Αγώνα και του θανάτου του Παύλου Μελά. Το 2010 ολοκληρώθηκαν εργασίες αναστήλωσης και ανάδειξης του μουσείου και του περιβάλλοντος χώρου από την Περιφέρεια Δυτικής Μακεδονίας, με την συνδρομή του Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα στη Θεσσαλονίκη.
Η οικία αποτελεί αντιπροσωπευτικό κτίσμα τοπικής αρχιτεκτονικής των χωριών της ιστορικής περιοχής των Κορεστείων. Πρόκειται για διώροφο κτίσμα λόγω της κλίσης του εδάφους, όπου το ισόγειο είναι χτισμένο με λιθόκτιστους τοίχους, ο πρώτος όροφος με ελαφριά υλικά από πλίνθους και με τετράρριχτη ξύλινη κεραμοσκεπή στέγη. Τα λιγοστά ανοίγματα ενώνουν την βαριά κατασκευή των τοίχων και δίνουν φρουριακή μορφή στον όγκο του.
Οι εσωτερικοί χώροι του μουσείου διατηρούν την εσωτερική διαρρύθμιση και μορφή ενός λαϊκού σπιτιού της περιοχής των Κορεστείων των αρχών του 20ου αιώνα, διατηρώντας τον χώρο όπως υπήρξε κατά την επιχείρηση του οθωμανικού αποσπάσματος. Παρουσιάζονται προσωπικά αντικείμενα της οικογένειας Καντζάκη, όπλα από την εποχή του Μακεδονικού Αγώνα, στολές Μακεδονομάχων και φωτογραφίες των Μακεδονομάχων που έδρασαν στην περιοχή μεταξύ της Καστοριάς και της Φλώρινας. Η σημασία του μουσείου δεν έγκειται τόσο στα εκθέματά του, αλλά περισσότερο στα γεγονότα που διαδραματίστηκαν την κρίσιμη ιστορική περίοδο.
Το χωριό Μελάς βρίσκεται κτισμένο στους νότιους πρόποδες του όρους Βίτσι, 16 χλμ. από την Καστοριά μέσω της επαρχιακής οδού Καστοριάς-Φλώρινας μέσω Κορεστίων (Βιτσίου). Την ευθύνη συντήρησης και λειτουργίας του μουσείου έχει αναλάβει ο σύλλογος «Οι φίλοι του Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα» και συνεργαζόμενοι γυναικείοι σύλλογοι της περιοχής. Το μουσείο λειτουργεί καθημερινά έπειτα από συνεννόηση, ενώ δεν καταβάλλεται εισιτήριο.
