«Η αφήγηση μέσω του βιβλίου κόμικ αποτελεί ένα σπάνιο συνδυασμό εικόνας και κειμένου. Πάντα υπάρχουν περισσότερα να ιδωθούν και να ακουστούν από αυτά που συναντά το μάτι και το αυτί», Emily Budick – Miller (όπ. αναφ. στο Καραντώνα & Τσιλιμένη, 2022).
Graphic novel
Το graphic novel, ως ένα νέο αφηγηματικό είδος, με τη σύνδεση λογοτεχνίας και τέχνης, λέξεων και εικόνων, αποτελεί μία ακολουθία εικόνων, υιοθετώντας τη γνωστή φόρμα των κόμικς, έχοντας απαιτητική πλοκή και προσεγμένη εικονογράφηση. Κυκλοφορεί και πρέπει να αντιμετωπίζεται όχι ως αναλώσιμο περιοδικό αλλά ως βιβλίο (Καραντώνα & Τσιλιμένη, 2022). Ως όρος, το graphic novel, έγινε δημοφιλής μετά την έκδοση του Contract with God του Will Eisner το 1978 και απευθυνόμενο όχι μόνο σε παιδιά καλύπτει ευρύτερες θεματικές, με πεδίο ενασχόλησης δύσκολα κοινωνικά θέματα, συγκρουσιακά, με σαφή προτίμηση θέματα εμπνευσμένα από την ιστορία.
Πέρα του όρου graphic novel, ευρέως συναντιόνται και οι όροι sequential art ή διαδοχική τέχνη, ο όρος graphic narrative (στην αγγλική βιβλιογραφία) και οι όροι sequential narrative, sequential pictorial narrative, sequential storytelling και sequential literature (Καραντώνα & Τσιλιμένη, 2022). Ως υποκατηγορία των graphic novel υπάρχει και το graphic memoir, η αυτοβιογραφική ιστορία, όπως στο Persepolis της Marjane Satrapi. Αν και στην Ελλάδα τα πρώτα graphic novel κυκλοφόρησαν το 2008 δεκάδες, πλέον, graphic novel κάνουν την εμφάνιση τους, όπως τα ξενόγλωσσα μεταφρασμένα Palestine, V for Vendetta, Περσέπολις, αρκετά παιδικά εικονογραφημένα βιβλία και αρκετές διασκευές λογοτεχνικών έργων. Μία σωρεία εκδόσεων που μετέτρεψε το graphic novel σ’ ενδιαφέρον αντικείμενο έρευνας – και για εκπαιδευτικούς σκοπούς –με αφιερώματα σε περιοδικά, συνέδρια και διδακτορικές διατριβές: στα ελληνικά διδακτορική διατριβή Ζέσου, Α. (2015). Γραφιστική αφήγηση (graphic novel): ένα νέο είδος για παιδιά. ΤΕΑΠΗ, ΕΚΠΑ.
Η καινοτομία του graphic novel, λαμβάνοντας υπόψιν τη θεωρία της διπλής κωδικοποίησης του Paivio, ενυπάρχει στη σύζευξη εικόνας και κειμένου, την κινητοποίηση δηλαδή ταυτόχρονα πολλών πτυχών του ανθρώπινου εγκεφάλου, η οποία συντελεί στην εύκολη και γρήγορη αποκωδικοποίηση της λεκτικής και της οπτικής πληροφορίας. Όπως αναφέρει ο Zuckerman (2008), χάρη στην εικονοπλαστική φύση των εικόνων ο/η αναγνώστης μπορεί να βιώσει γεγονότα στο παρόν παρά να φανταστεί πως μπορεί να συνέβησαν στο παρελθόν (όπ. αναφ. στο Καραντώνα & Τσιλιμένη, 2022).
Συνεπώς, η φόρμα του graphic novel επιτρέπει την παρουσίαση ακόμα και δύσκολων ιστορικών θεμάτων, όπως το Ολοκαύτωμα, χωρίς να στερείται ευαισθησίας και οξυδέρκειας. εξυπηρετώντας την αποτύπωση τραυματικών εμπειριών και τη διαχείριση της μνήμης και της λήθης. Οι Καραντώνα & Τσιλιμένη (2022), αναφέρουν πως «Ο διακεκομμένος, σκακάτος ρυθμός της εικονιστικής αφήγησης που δημιουργείται από τη διαδοχή καρέ που συλλαμβάνουν ασύνδετες στιγμές, προσιδιάζει στη φύση του τραύματος, το οποίο επιζητά μια διεσπαρμένη ή κατακερματισμένη αφηγηματική φωνή».
Η Ιστορία αλλιώς!
Από τη δεκαετία του ’90 αρκετές έρευνες επισήμαναν τη σημασία ενίσχυσης του οπτικού γραμματισμού για τη βελτίωση της μαθησιακής ικανότητας. Σ’ αυτήν την ενίσχυση στοχεύουν τα graphic novel, όπου μέσω της ανάλυσης των σημειωτικών κωδίκων των εικόνων οι μαθητές εντέλει κατακτούν έναν οπτικό γραμματισμό και μια αξιόλογη κριτική θέαση των εικόνων. Νέες γνώσεις αρωγοί στην προσπάθεια των εκπαιδευτικών για τη βελτίωση αφομοίωσης της ιστορίας και των παραμέτρων της. Αν η ιστορία επαναλαμβάνεται, ο/η σύγχρονος μαθητής/τρια καλούνται να ενισχυθούν γνωστικά και ενσυναισθηματικά, ανταποκρινόμενοι στο εναλλασσόμενο πολυπολιτισμικό περιβάλλον, κατανοώντας πως τα ιστορικά θέματα συντελούν στην κατανόηση του παρόντος και την ερμηνεία του μέλλοντος. Όπως αναφέρει η Κουλούρη (2008), στόχος της διδασκαλίας της ιστορίας είναι η κατανόηση των άλλων, ώστε να καλλιεργηθεί ο τρόπος με τον οποίο βλέπουμε τον κόσμο, τις αξίες που μεταδίδουμε στις επόμενες γενιές αλλά και από τις οποίες εμπνέονται οι δικές μας πράξεις. Η διδασκαλία της ιστορίας αποκτά οπότε διττό χαρακτήρα: να μην ξεχαστούν ποτέ κάποια γεγονότα και να μην επαναληφθούν. Μία διδασκαλία, όπως καταθέτει η επιζήσασα του Άουσβιτς Heidi Fried (2019), όπου οι εκπαιδευτικοί οφείλουν να μην ξεχνούν πως «η γνώση πρέπει να αγγίζει την καρδιά, όπου δύναται να προωθεί την ενσυναισθηματική μάθηση» (όπ. αναφ. στο Καραντώνα & Τσιλιμένη, 2022).
Πέρα της ιστορικής γνώσης, με τη χρήση του graphic novel ενισχύεται η φιλαναγνωσία και η γνωριμία με άλλες τέχνες, όπως η ζωγραφική. Ειδικότερα, στη λογοτεχνία οι μαθητές με κατάλληλες διδακτικές παρεμβάσεις γνωρίζουν με ελκυστικό τρόπο τόσο την ιστορία και τις προσωπικές ιστορίες των ανθρώπων που βίωσαν το γεγονός όσο και κλασικά έργα. Επιπροσθέτως, ενισχύουν μία θετική στάση για το διάβασμα, καλλιεργούν αναγνωστική συνήθεια και βελτιώνουν τις όποιες αναγνωστικές και αντιληπτικές δεξιότητες τους, συμμετέχουν στη συζήτηση κριτικά και αναστοχαστικά, επιτυγχάουν την καλλιέργεια του κριτικού γραμματισμού και εξοπλίζονται με κριτικές δεξιότητες. Τέλος, η χρήση του graphic novel αποτελεί φαρέτρα βοηθείας και στη διδασκαλία μαθητών με ειδικές ανάγκες ή μαθητών που έχουν την ελληνική ως δεύτερη/ξένη γλώσσα.
1800.-©-Θανάσης-Καραμπάλιος.
Εκδόσεις
Στην ελληνική εκδοτική αγορά κυκλοφορούν αρκετά graphic novel. Ένας εκδοτικός αναβρασμός, που ενδέχεται να συνεχίσει να κεντρίζει την προσοχή του αναγνώστη. Ακολούθως προτείνονται ενδεικτικά graphic novel για το μάθημα της Ιστορίας.
Για την περίοδο της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας κυκλοφορούν: α) για την περίοδο του Α΄ Π. Π. στα ελληνικά κυκλοφορεί το graphic novel του Πέτερ Αικμάγιερ Ουδέν Νεώτερον από το Δυτικό Μέτωπο, όπου με εντυπωσιακές εικόνες καταφέρνει να αποτυπώσει την ουσία του έργου του Έριχ Ρεμάρκ, το graphic novel των Ζαφειριάδης Τ. & Χριστουλιάς Π. Χαρακώματα. Ιστορίες από την Οδό Γάγγραινας, το Οι όμηροι του Οι όμηροι του Γκαίρλιτς του Πέτρου Θ. και η ανθολογία Σιγή Ασυρμάτου, στην οποία οι δημιουργοί προσπαθούν να αποτυπώσουν σε λίγα καρέ την φρίκη του Μεγάλου Πολέμου και τα τραύματα που αφήνει πίσω της, με τόνους δραματικούς αλλά και χιουμοριστικούς, προβάλλοντας το διαχρονικό ειρηνιστικό τους μήνυμα, β) για την περίοδο του Β’ Π. Π. κυκλοφορεί το graphic novel των Χαραλαμπίδης Μ. & Κουκουλάς Γ. Ένα γλυκό Ξημέρωμα. Δεκατέσσερις Ιστορίες για την Αθήνα της Κατοχής, όπου οι ιστορίες επικεντρώνονται στους ανθρώπους που έβλεπαν ή ονειρεύονταν γλυκά ξημερώματα αλλά βίωναν επαναληπτικά σκοτεινές μέρες, ζοφερές εποχές. Στα ελληνικά έχουμε αξιόλογες ξενόγλωσσες μεταφράσεις όπως τον Μποξέρ του Ραίνχαρντ Κλάιστ, το εξαιρετικό Maus του Art Spiegelman, το μοναδικό με θέμα το Ολοκαύτωμα (οι Εβραίοι απεικονίζονται σαν ποντίκια και οι Γερμανοί σαν γάτες), γ) στην εποχή του memory boom, της έκρηξης και της παγκοσμιοποίησης της μνήμης για τη Μικρασιατική Καταστροφή στα ελληνικά ενδεικτικά κυκλοφορούν το graphic novel των Θεοχάρης Σ. & Σακελλαροπούλου Χρ. 1914-1922: Το χρονικό της Μικρασιατικής Καταστροφής σε Κόμιξ, το graphic novel Αϊβαλί του Soloup και τα δύο πρόσφατα graphic novel του Πέτρου Θ. 1922 – Το τέλος ενός ονείρου και το 1923 – Εχθρική Πατρίδα.
Για άλλες ιστορικές περιόδους και γεγονότα κυκλοφορούν, επίσης, αρκετά αξιόλογα graphic novel, όπως το 21 Η Μάχη Της Πλατείας του Soloup, το 1821:Τα Παιδιά της Επανάστασης του Chris Jaymes και οι πέντε (5) τόμοι της σειράς 1800 του Θανάση Καραμπάλιου, κ.α. ή τα πρόσφατα Αριστοτέλης του Αποστολίδης Τ., Το Sapiens: Μια εικονογραφημένη ιστορία του Γιουβάλ Νώε Χαράρι και τα μεταφρασμένα No Pasarán! και No Pasarán 2: Rio de Sangre του Giardino Vittorio, για τον Ισπανικό Εμφύλιο Πόλεμο και το Φαξ Από Το Σαράγεβο του Joe Kubert, για τον πόλεμο στο Σαράγεβο της Βοσνίας.
Μια Ιστορία αλλιώς λοιπόν, οδός για τους μαθητές να διεισδύσουν σε διάφορες πτυχές της ιστορίας με έναν καινοτόμο και προσιτό τρόπο κι όχι μόνο, μέσω μιας δυναμικής εναλλακτικής επιλογής διδασκαλίας έναντι της παραδοσιακής.
Βιβλιογραφία
Καραντώνα, Γ. & Τσιλιμένη, Τ., (2022). Graphic Novel και Ολοκαύτωμα. Διδακτικές προτάσεις και εφαρμογές για την Πρωτοβάθμια και τη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση. Αθήνα: Ροπή.
Κουλούρη, Χ. (2008). Η διδασκαλία του Ολοκαυτώματος. Το Βήμα. Στο https://www.tovima.gr/2008/11/25/opinions/i-didaskalia-toy-olokaytwmatos (Προσπελάστηκε 29 Ιουλίου 2007, 00:00.).
