Μύρτις είναι το όνομα που δόθηκε από τους αρχαιολόγους στην εντεκάχρονη κοπέλα που έμενε στην αρχαία Αθήνα τα σκελετικά υπολείμματα της οποίας ανακαλύφθηκαν σε μαζικό τάφο στον Κεραμεικό την περίοδο 1994–95 κοντά στον σταθμό του μετρό. Το όνομα επιλέχθηκε τυχαία, ως μια από τις κοινές γυναικείες ονομασίες της εποχής. Η μορφή της έγινε δυνατό να αναπαρασταθεί μετά από ανάλυση των οστών της.(Τις τελευταίες δεκαετίες η τεχνολογική πρόοδος και η συνδυασμένη εργασία ειδικών μελετητών δίνουν τη δυνατότητα να παραχθεί η τρισδιάστατη απεικόνιση της κεφαλής ενός ανθρώπου χρησιμοποιώντας τα κατάλοιπα των οστών του κρανίου. Έχουν έτσι επιχειρηθεί πολλές αναπλάσεις προσώπων της αρχαιότητας και μια από τις διασημότερες πρόσφατες περιπτώσεις είναι η ανάπλαση του προσώπου του θρυλικού φαραώ Τουταγχαμών το 2005).
Το κρανίο της Μύρτιδος ήταν σε ασυνήθιστα καλή κατάσταση, όπως και τα δόντια της και οι Έλληνες ειδικοί που ανέλαβαν την επανασύσταση της όψεως της κοπέλας προχώρησαν στο εγχείρημα σε συνεργασία με Σουηδούς συναδέλφους τους για τον προσδιορισμό των χαρακτηρισμών του προσώπου. Χρησιμοποιήθηκε ειδικός ιατρικός σαρωτής ώστε να αποκτηθούν υψηλής ανάλυσης δεδομένα του κρανίου, και κατόπιν δημιουργήθηκε αντίγραφο του κρανίου το οποίο χρησιμοποιήθηκε ως η βάση για την περαιτέρω επεξεργασία της κεφαλής και προσδιορισμού των φυσικών χαρακτηριστικών και των μυών. Οι λεπτομέρειες των ιστών του προσώπου υπολογίστηκαν βάσει των μέσων τιμών για ηλικία, γένος και φυλή, και τα υπόλοιπα χαρακτηριστικά προέκυψαν από τα δεδομένα της κρανιακής ανάλυσης του προσώπου. Στην Μύρτιδα επιλέχθηκε να δοθούν καστανά μάτια και μαλλιά, όμως το πραγματικό χρώμα των οφθαλμών και των τριχών μπορεί να διευκρινιστεί μόνο μέσω ανάλυσης DNA. Ο τρόπος χτενίσματος επιλέχτηκε βάσει των συνηθειών της εποχής που αυτή έζησε.
Μύρτις, η ιστορία
Αθήνα 431 π.Χ., 2ος χρόνος Πελλοπονησιακού πολέμου. Τα καράβια που εφοδιάζουν με πόρους την πόλη των Αθηνών (από Αίγυπτο, Λιβύη, Φοινίκη κ.α.) μεταφέρουν και έναν αόρατο εχθρό, τον τυφοειδή πυρετό. Επιπλέον, ο συνωστισμός εντός των Μακρών τειχών (Αθήνα-Πειραιάς) συντελεί στη ραγδαία διάδοσή του. Η ένταση και η έκταση της επιδημίας στην πόλη των Αθηνών, υπήρξαν πρωτοφανείς. Η νόσος (το πιθανότερο τυφοειδής πυρετός) σκοτώνει έναν στους τέσσερις Αθηναίους. «Ούτε οι γιατροί ήσαν σε θέση να κάνουν κάτι, αφού αγνοούσαν τη φύση της αρρώστιας που για πρώτη φορά αντιμετώπιζαν, απεναντίας αυτοί προπαντός πέθαιναν επειδή έρχονταν σε επαφή με τους αρρώστους, ούτε άλλη καμία ανθρώπινη τέχνη» («Θουκυδίδης Ιστορίαι»). H Αθήνα γέμισε κόσμο από τις περιοίκους πόλεις της Αττικής για να προστατευθούν εντός των τειχών από τις επιθέσεις των Σπαρτιατών. Απέμειναν τα γυναικόπαιδα. Οι άνδρες πολεμούσαν. Ο πρώτος χρόνος εχθροπραξιών έφερε πολλές απώλειες. Στον Κεραμεικό, ο Περικλής στον επιτάφιο λόγο του εξυμνεί την ανδρεία και το μεγαλείο των Αθηναίων, επικαλείται τις αξίες της δημοκρατίας, δίνει κουράγιο στους συγγενείς των νεκρών. Ο πόλεμος μαινόταν για τα καλά.
«Τι πόλεμος;» ρωτάω τη μάνα μου, «επέστρεψαν οι βάρβαροι;». «Μην ρωτάς!» μου απάντησε. «διαφορετικός πόλεμος αυτή τη φορά, με τους Σπαρτιάτες». «Μα Έλληνες δεν είναι και αυτοί;» αναρωτήθηκα. «Κι αυτά που μας έλεγε ο παππούς Νίκανδρος, για την δύναμη της σύμπραξης των Ελλήνων κατά του κοινού εχθρού;». «Ποιος είναι τώρα ο κοινός εχθρός και ποιοί είναι οι βάρβαροι;»*
* «Μύρτις: Γεννήθηκα τη μέρα των νεκρών» (από την Πένυ Τσακανίκου, αρχαιολόγο),
στην επίσημη ιστοσελίδα myrtis.gr
Μύρτις, φίλη του ΟΗΕ
Η Μύρτις πέθανε από τυφοειδή πυρετό στον Λοιμό της Αθήνας τον 5ο Αιώνα π.Χ. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας εκτιμά ότι σήμερα, 2.500 χρόνια μετά, τα κρούσματα του τυφοειδούς πυρετού παγκοσμίως κυμαίνονται μεταξύ 16 και 33 εκατομμυρίων ετησίως, με 500.000 έως 700.000 θανάτους. Σχεδόν εννέα εκατομμύρια παιδιά κάτω των πέντε ετών, χάνουν κάθε χρόνο τη ζωή τους από τυφοειδή πυρετό και άλλες νόσους που είναι δυνατόν να προληφθούν και να θεραπευτούν. Για τον λόγο αυτό το Περιφερειακό Κέντρο Πληροφόρησης του ΟΗΕ «ζήτησε» από τη Μύρτιδα να γίνει φίλη των Αναπτυξιακών Στόχων της Χιλιετίας του ΟΗΕ και να «συμμετάσχει» με τον μοναδικό της τρόπο στην παγκόσμια ενημερωτική εκστρατεία των Ηνωμένων Εθνών με τίτλο «Μπορούμε! Τέλος στη φτώχεια». Έτσι, έγινε πολύτιμη συνεργάτις του ΟΗΕ. Η Μύρτις δεν βρίσκεται πια μόνο «πρόσωπο με πρόσωπο με το παρελθόν», αλλά και πρόσωπο με πρόσωπο με το μέλλον της ανθρωπότητας. Ένα κορίτσι που έζησε στην Αθήνα πριν από 2500 χρόνια, στέλνει ένα ηχηρό μήνυμα στον κόσμο. Ο επίκουρος καθηγητής του εργαστηρίου ορθοδοντικής στην Οδοντιατρική Σχολή του ΕΚΠΑ Μανώλης Ι. Παπαγρηγοράκης, οργανωτής της ομάδας μελέτης του αρχαιολογικού υλικού, πίστευε ότι η “αναβίωσή” μου δεν θα έπρεπε να είναι μόνο μια ανάπλαση του προσώπου ενός κοριτσιού που έπαιζε στoυς πρόποδες της Ακρόπολης όταν οι Αθηναίοι δημιουργούσαν τον Παρθενώνα, αλλά ήθελε επίσης η “επιστροφή” μου να στείλει ένα ηχηρό μήνυμα σε όλο τον κόσμο.
«Ο θάνατός μου ήταν αναπόφευκτος. Τον 5ο αιώνα π.Χ. δεν είχαμε ούτε τη γνώση ούτε τα μέσα για την καταπολέμηση θανατηφόρων ασθενειών. Όμως εσείς, οι άνθρωποι του 21ου αιώνα, δεν έχετε καμία δικαιολογία. Διαθέτετε όλα τα απαραίτητα μέσα και πόρους για να σώσετε τις ζωές εκατομμυρίων ανθρώπων, εκατομμυρίων παιδιών που όπως εγώ πεθαίνουν από αρρώστιες οι οποίες μπορούν να προληφθούν και να θεραπευτούν. Δυόμιση χιλιάδες χρόνια μετά το θάνατό μου, ελπίζω ότι το μήνυμά μου θα επηρεάσει και θα εμπνεύσει περισσότερους ανθρώπους να εργαστούν και να κάνουν πραγματικότητα τους «Στόχους της Χιλιετίας της Ανάπτυξης».
Μύρτις, η έκθεση
Πρόκειται για μια περιοδεύουσα έκθεση, σχεδιασμένη με τέτοιο τρόπο ώστε να μπορεί να μεταφέρεται και να στήνεται σε κατάλληλο χώρο, στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Σκοπός της έκθεσης είναι να παρουσιάσει στο κοινό όλα τα στάδια της πορείας που ακολουθήθηκε και αποτελείται από τρεις ενότητες: στην πρώτη παρουσιάζεται η ανασκαφή του Κεραμεικού, στη δεύτερη η ιατρική έρευνα σε Ελλάδα και Γαλλία για τον εντοπισμό του παθογόνου παράγοντα που προκάλεσε το λοιμό των Αθηνών και στην τρίτη η βήμα προς βήμα ανάπλαση του προσώπου και οι τεχνικές της. Tο 1994-1995, στη διάρκεια των εργασιών της εταιρείας Αττικό Μετρό για την κατασκευή του νέου υπόγειου σιδηρόδρομου της Αθήνας, βρέθηκε στην περιοχή του Κεραμεικού η συνέχεια του σημαντικότερου νεκροταφείου της αρχαίας Αθήνας. Η αρχαιολογική αυτή ανασκαφή έφερε στο φως, ανάμεσα σε άλλα, έναν ομαδικό τάφο, ο οποίος τοποθετήθηκε χρονικά στην εποχή του Λοιμού των Αθηνών του 430-426 π.Χ., και ο οποίος περιείχε σκελετικό υλικό από την ταφή περίπου 150 ανθρώπων, ενήλικων και παιδιών. Μεταξύ αυτών υπήρχε και το κρανίο ενός κοριτσιού, 11 περίπου χρόνων, το οποίο διατηρούσε ένα σημαντικό χαρακτηριστικό αυτής της ηλικίας, δηλαδή τη νεογιλή οδοντοφυΐα συγχρόνως με τη μόνιμη.
Ο καθηγητής Μανώλης Παπαγρηγοράκης, ως οδοντίατρος-ορθοδοντικός, συλλέγει εδώ και χρόνια αρχαιολογικό σκελετικό υλικό από τον Ελλαδικό χώρο εστιάζοντας το ενδιαφέρον του στο κρανιοπροσωπικό σύμπλεγμα και τη μελέτη της κατατομής των προγόνων μας. Η μελέτη του αρχαιολογικού αυτού υλικού, που χρονολογείται από το 1900 π.Χ. –Μεσσοελλαδική εποχή– μέχρι το 300 π.Χ. περίπου, διερευνά και αποτυπώνει τα χαρακτηριστικά του προσώπου των αρχαίων Ελλήνων, έτσι ώστε αυτό να συγκριθεί με το πρόσωπο του σύγχρονου Έλληνα. Επίσης γίνεται η σύγκριση με τα χαρακτηριστικά του προσώπου των αρχαίων αγαλμάτων, για να διαπιστωθεί κατά πόσον αυτά απεικονίζουν την πραγματικότητα ή μια εξιδανικευμένη μορφή της. Η πρώτη σχετική εργασία του, για το Master of Science από το Πανεπιστήμιο του Μπέργκεν της Νορβηγίας, με θέμα «Craniofacial Morphology of Ancient Greeks», κατέληγε ότι δεν υπάρχουν διαφορές μεταξύ της κατατομής του νεοέλληνα (σπλαγχνικό κρανίο) και αυτής των αρχαίων προγόνων του στη διάρκεια των τελευταίων 4.000 χρόνων.
Η έκθεση, με αφορμή την ανάπλαση του κρανίου της Μύρτιδος, προβάλλει τη διεπιστημονική συνεργασία και συμβολή στη μελέτη αρχαιολογικού σκελετικού υλικού. Αναδεικνύονται τα αποτελέσματα της μελέτης γενετικού υλικού από τον πολφό δοντιών τριών κρανίων της ομαδικής ταφής, από τα οποία προέκυψε η πιθανή αιτία που, σε συνδυασμό με άλλους παράγοντες, προκάλεσε το λοιμό της Αθήνας του 5ου π.Χ. αιώνα, με θύματα το ένα τρίτο του πληθυσμού της και τον ηγέτη της Αθηναϊκής Δημοκρατίας, τον Περικλή.
- Η Μύρτις έχει υπάρξει «Φίλη της Χιλιετίας» από τον ΟΗΕ, γραμματόσημο από τα ΕΛΤΑ, συλλεκτικό νόμισμα από την Τράπεζα της Ελλάδος, πρωταγωνίστρια σε animation, έμπνευση για ζωγράφους, γλύπτες και συγγραφείς, αλλά και για διδακτορικές εργασίες. Συμπεριελήφθη, επίσης, σε σχολικά βιβλία της αλλοδαπής, γεγονός που έκανε τον δημιουργό της, καθηγητή ορθοδοντικής του Πανεπιστημίου Αθηνών, Μανώλη Παπαγρηγοράκη, ιδιαίτερα περήφανο. Στην Ελλάδα, η Μύρτις εντάχθηκε ως αναφορά και θέμα ενδεικτικών δραστηριοτήτων στο Νέο Πρόγραμμα Σπουδών (ΝΠΣ) για το μάθημα της Ιστορίας στην Δ΄ Δημοτικού και στην Α΄ Γυμνασίου.
Πληροφορίες, photos: https://www.myrtis.gr/
