Πόλεμος και κοινωνία συνδέονται άρρηκτα μεταξύ τους με μια σχέση επικίνδυνη αλλά και δυνητικά παραγωγική: ο πόλεμος ωθεί σε αλλαγές και σε προσαρμογές, αλλά και οι αλλαγές στην κοινωνία επηρεάζουν τον πόλεμο.Για να νοηματοδοτήσουμε το παρελθόν και να μελετήσουμε σε βάθος την ανθρώπινη ιστορία του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, δεν μπορούμε να παραβλέψουμε τη θέση της γυναίκας.
Στη διάρκεια του Μεγάλου Πολέμου οι πολιτικές που σχετίστηκαν με τη θέση των γυναικών ήταν αρκετές. Μία από τις πιο σημαντικές από αυτές τις πολιτικές ήταν η στράτευση τους στο στρατό. Σε ορισμένες χώρες, όπως τη Ρωσία και τη Γαλλία, επετράπη στις γυναίκες να ενταχθούν στο στρατό και να υπηρετήσουν σε ρόλους μάχης. Σε άλλες χώρες, όπως τις Ηνωμένες Πολιτείες και τη Βρετανία, οι γυναίκες επιτρεπόταν να υπηρετήσουν μόνο σε μη μάχιμους ρόλους (παρείχαν υποστήριξη στην πρώτη γραμμή ως νοσοκόμες, γιατροί, οδηγοί ασθενοφόρων, μεταφράστριες). Πρόσφατη έρευνα δείχνει επίσης ότι ένας περιορισμένος αριθμός Αφροαμερικανίδων υπηρέτησαν στο εξωτερικό ως εθελόντριες με την YMCA. Πολλές από τις γυναίκες οδηγούς της Υπηρεσίας Ασθενοφόρων του Ερυθρού Σταυρού και άλλων ομάδων ασθενοφόρων χρησιμοποιούσαν τα δικά τους αυτοκίνητα, συμπεριλαμβανομένης της Μαρί Κιουρί.Η Κιουρί εφηύρε μια κινητή μονάδα αυτοκινήτων με ακτίνων Χ, με το παρατσούκλι “μικρές Κιουρί”, εκπαίδευσε 150 γυναίκες ως χειρίστριες ακτίνων Χ στο μέτωπο της μάχης, συμπεριλαμβανόμενης της ιδίας.
Μια άλλη πολιτική αφορούσε την επέκταση της γυναικείας εργασίας σε εργοστάσια και άλλες βιομηχανίες. Οι γυναίκες κλήθηκαν να αναλάβουν δουλειές και ευθύνες που παραδοσιακά επιφυλάσσονταν στους άνδρες. Αυτό οδήγησε στη δημιουργία πολλών νέων θέσεων εργασίας για τις γυναίκες και σε σημαντική αύξηση της συμμετοχής τους στο εργατικό δυναμικό. Το ποσοστό των γυναικών που εργάζονταν εκτός σπιτιού αυξήθηκε σημαντικά στις περισσότερες εμπόλεμες χώρες. Παράδειγμα, στη Βρετανία το 1914 οι γυναίκες αποτελούσαν το 23,6 % του εργατικού δυναμικού στη βιομηχανία και στις μεταφορές, ενώ το 1918 το 37,7 %. Μέχρι το 1917, εργοστάσια πυρομαχικών, τα οποία απασχολούσαν κυρίως γυναίκες εργάτριες, παρήγαγαν το 80% των όπλων και των οβίδων που χρησιμοποιούσε ο Βρετανικός Στρατός. Γνωστά ως «καναρίνια» επειδή έπρεπε να χειρίζονται TNT (τη χημική ένωση τρινιτροτολουόλιο που χρησιμοποιείται ως εκρηκτικός παράγοντας στα πυρομαχικά) που έκανε το δέρμα τους να κιτρινίσει – όπως και το δέρμα των παιδιών που γεννούσαν – αυτές οι γυναίκες ρίσκαραν τη ζωή τους δουλεύοντας με δηλητηριώδεις ουσίες χωρίς επαρκή προστατευτικό ρουχισμό ή τα απαιτούμενη μέτρα ασφαλείας. Περίπου 400 γυναίκες πέθαναν από υπερβολική έκθεση σε TNT κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου.
Στη Γαλλία, τέλος του 1917, 13.000 γυναίκες παρήγαγαν 10.000 οβίδες την ημέρα στο εργοστάσιο Quai de Javel Citroën. Αντίστοιχα, στο εργοστάσιο Siemens του Βερολίνου, το ίδιο έτος, 47.000 γυναίκες εργάζονταν, ενώ στο Woolwich Royal Arsenal του Λονδίνου 28.000 γυναίκες. Το 1914, ο Γερμανός κατασκευαστής εξοπλισμών Krupp δεν απασχολούσε σχεδόν καμία γυναίκα. Μέχρι το 1917, οι γυναίκες αποτελούσαν σχεδόν το 30 τοις εκατό των 175.000 εργαζομένων της και ένα σύνολο σχεδόν 1,4 εκατομμυρίων Γερμανίδων σε εθνικό επίπεδο απασχολούνταν στο εργατικό δυναμικό του πολέμου. Ο Alice Dunbar Nelson αναφέρει: «Οι γυναίκες δούλευαν ως ελεγκτές πυρομαχικών, χειριστές σε πίνακες διανομής, σε αποθετήρια. Πήγαν σε κάθε είδους εργοστάσιο σχετικό στην παραγωγή πολεμικού υλικού, από τις πιο επικίνδυνες θέσεις σε εργοστάσια πυρομαχικών μέχρι τη ραπτική σε εργοστάσια αεροπλάνων».
Αλλά ακόμη και γυναίκες με πιο παραδοσιακούς ρόλους συνέβαλαν στην πολεμική προσπάθεια, όπως η Γκρέις Μπάνκερ, ένα από τα λεγόμενα «HelloGirls», τηλεφωνήτριες του Σώματος Σημάτων Στρατού των ΗΠΑ. Στο λεγόμενο εσωτερικό μέτωπο, κάθε νοικοκυρά στις ΗΠΑ κλήθηκε να υπογράψει μια κάρτα δέσμευσης που δήλωνε ότι «θα εκτελώ τις οδηγίες και τις συμβουλές του Διαχειριστή Τροφίμων στη συμπεριφορά του νοικοκυριού μου, εφόσον το επιτρέπουν οι περιστάσεις μου». Η δήλωση αυτή αφορούσε την κονσερβοποίηση τροφίμων για μελλοντική χρήση, την καλλιέργεια λαχανικών στην αυλή και τον περιορισμό της κατανάλωσης κρέατος, σιταριού και λιπών.
Ο πόλεμος είχε επίσης αντίκτυπο στα πολιτικά δικαιώματα των γυναικών. Σε πολλές χώρες, οι γυναίκες είχαν το δικαίωμα ψήφου κατά τη διάρκεια ή λίγο μετά τον πόλεμο. Ήδη πριν το τέλος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου η βρετανική κυβέρνηση, με το Representation of the People Act του 1918, επέκτεινε το δικαίωμα ψήφου σε όσους δε διέθεταν καν κάποιο περιουσιακό στοιχείο (ουσιαστικά στην εργατική τάξη), αλλά και στις γυναίκες άνω των 30 ετών. Μετά το τέλος του πολέμου και άλλες χώρες, όπως ο Καναδάς, η Δανία, η Γερμανία, η Πολωνία, οι ΗΠΑ εξέφρασαν την παραχώρηση του δικαιώματος ψήφου των γυναικών λόγω της σημαντικής συνεισφοράς τους στην πολεμική προσπάθεια.
Σε αρκετές χώρες η συμμετοχή των γυναικών στην πολεμική προσπάθεια τους άνοιξε τον δρόμο προς την ανώτερη εκπαίδευση και την επιτυχημένη σταδιοδρομία, επεκτείνοντας παράλληλα τα εργασιακά και άλλα δικαιώματα τους. Ωστόσο, εξακολουθούσαν να υπάρχουν σημαντικά εμπόδια στην ισότητα και την πλήρη συμμετοχή των γυναικών σε πολλές πτυχές της κοινωνίας. Για παράδειγμα έντονες ήταν οι συγκρούσεις όταν τοποθετήθηκαν το 1915 γυναίκες ως επόπτριες σε εργοστάσια πυρομαχικών και άντρες θεωρούσαν παράλογο το γεγονός να παίρνουν εντολές από γυναίκες ή να έχουν την ίδια αμοιβή για τις ίδιες ώρες εργασίας. Επίσης στη διάρκεια του πολέμου οι βρετανοί αφαίρεσαν τις τσέπες που υπήρχαν στο ύψος του στήθους από τις στολές των γυναικών οι οποίες υπηρετούσαν στα βοηθητικά σώματα προκειμένου να μην στρέφεται το βλέμμα των αντρών στο επίμαχο σημείο. Τέλος, επικρατούσε η προκατάληψη πως οι γυναίκες δεν μπορούσαν να εμπλακούν στις καθαυτό πολεμικές δραστηριότητες με τα επιχειρήματα πως δεν είναι φτιαγμένες από τη φύση να πολεμούν αλλά για να μεγαλώνουν παιδιά, πως τυχόν παρουσία τους στο πεδίο της μάχης θα λειτουργήσει εις βάρος της πειθαρχίας και πως οι άντρες συμπολεμιστές τους θα προσπαθήσουν να τις προστατέψουν μιας και τις θεωρούν περισσότερο ευάλωτες.
Στην Ελλάδα οι ρόλοι των γυναικών επηρεάστηκαν σημαντικά από τις απαιτήσεις της πολεμικής προσπάθειας. Ωστόσο, η κατάσταση τους αυτή την περίοδο ήταν διαφορετική από άλλων χωρών. Οι Ελληνίδες γυναίκες κλήθηκαν να αναλάβουν νέους ρόλους στο εργατικό δυναμικό, ιδιαίτερα στη γεωργία και τη βιομηχανία. Ωστόσο, οι ευκαιρίες ήταν περιορισμένες και η εργασία τους ήταν συχνά υπαμειβόμενη και υποτιμημένη. Εκτός από τις προκλήσεις στο εργατικό δυναμικό, έπρεπε επίσης να αντιμετωπίσουν τα δεινά του πολέμου στην προσωπική τους ζωή. Πολλές γυναίκες έχασαν συζύγους, γιους και άλλα μέλη της οικογένειας τους. Αυτό οδήγησε σε σημαντική αύξηση του αριθμού των γυναικείων – αρχηγών – νοικοκυριών, τα οποία συχνά δυσκολεύονταν να ανταπεξέλθουν. Παρά αυτές τις προκλήσεις, υπήρξαν ευκαιρίες για τις γυναίκες να εμπλακούν στον πολιτικό και κοινωνικό ακτιβισμό κατά τη διάρκεια του πολέμου. Γυναικείες οργανώσεις έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην υποστήριξη της πολεμικής προσπάθειας και στην υπεράσπιση των δικαιωμάτων των γυναικών.
Κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, οι αφίσες ήταν ένα σημαντικό εργαλείο για τις κυβερνήσεις και τους οργανισμούς στη διαμόρφωση της κοινής γνώμης και στην ενθάρρυνση της υποστήριξης για την πολεμική προσπάθεια. Επίκεντρο αυτής της προπαγανδιστικής πολιτικής αποτέλεσαν οι γυναίκες, μέσα από το σχεδιασμόεκατοντάδωναφισών που απεικόνιζαν γυναίκες σε διάφορους ρόλους παίζοντας με τη σειρά τους σημαντικό ρόλο στην ενθάρρυνση των γυναικών να συμμετάσχουν στην πολεμική προσπάθεια και να αναλάβουν νέους ρόλους στο εργατικό δυναμικό και την κοινωνία. Ρόλων ως προς τη διαμόρφωση της κοινής αντίληψης για τις δυνατότητες και τη συνεισφορά των γυναικών, ανοίγοντας το δρόμο για περαιτέρω πρόοδο τα επόμενα χρόνια.
Ωστόσο, είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι η απεικόνιση των γυναικών στην προπαγάνδα του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου δεν ήταν πάντα θετική ή ενδυναμωτική. Μερικές φορές στόχος ήταν η ΣΕΞΟΥΑΛΙΚΟΠΟΙΗΣΗ -ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟΠΟΙΗΣΗ τους μέσω της προπαγάνδας και οι ρόλοι τους στην πολεμική προσπάθεια συχνά υποτιμήθηκαν και απορρίφτηκαν μετά το τέλος του πολέμου. Συνολικά, η χρήση των γυναικών στην προπαγάνδα του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου αντανακλούσε τους μεταβαλλόμενους ρόλους και τις προσδοκίες των γυναικών κατά τη διάρκεια του πολέμου, αλλά υπογραμμίζει επίσης τους περίπλοκους και συχνά προβληματικούς τρόπους με τους οποίους οι γυναίκες απεικονίζονταν και αντιμετωπίζονταν κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου. Χαρακτηριστική η ατάκα του στρατηγού JosephJoffre : «Aν οι γυναίκες σταματήσουν να δουλεύουν για 20 λεπτά, οι σύμμαχοι θα χάσουν τον πόλεμο».
Ορισμένες αφίσες ήταν πιο ρητά πολιτικές, ενθαρρύνοντας τις γυναίκες να υποστηρίξουν την πολεμική προσπάθεια και να προωθήσουν τον πατριωτισμό. Οι γυναίκες απεικονίζονταν ως δυνατές και ηρωικές, ως σύμβολα εθνικής υπερηφάνειας, συχνά κρατώντας όπλα ή κυματίζοντας σημαίες. Σε άλλες αφίσες γυναίκες εμφανίζονται να αναλαμβάνουν νέους ρόλους στο εργατικό δυναμικό, ιδιαίτερα σε βιομηχανίες που παραδοσιακά κυριαρχούνταν από άνδρες. Οι γυναίκες απεικονίζονταν ως δυνατές και ικανές εργάτριες, φορώντας συχνά φόρμες ή άλλα ρούχα εργασίας. Τέλος, αρκετές αφίσες επικεντρώθηκαν στον ρόλο των γυναικών στην υποστήριξη των στρατευμάτων και στην πολεμική προσπάθεια από το σπίτι. Οι γυναίκες απεικονίζονταν να φροντίζουν και να φροντίζουν, συχνά παρουσιάζονταν να πλέκουν κάλτσες ή να γράφουν γράμματα σε στρατιώτες.
Ενδεικτικές αφίσες:
- «Women of Britain Say – «Go!». Η αφίσα δημιουργήθηκε το 1914 από τον καλλιτέχνη AlfredLeete ως μέρος μιας σειράς αφισών που ενθάρρυναν τους άνδρες να καταταγούν στο στρατό. Στην αφίσα βλέπουμε μια γυναίκα να δείχνει το δάχτυλό της απευθείας στον θεατή και να λέει: “Πήγαινε!” Το μήνυμα είχε σκοπό να ντροπιάσει τους άνδρες που δεν επιστρατεύονταν επιτελώντας το πατριωτικό τους καθήκον.
- «JointheArmy – NurseintheCEF Ο σχεδιασμός της αφίσας έγινε στον Καναδά το 1915 και απεικόνιζε μια γυναίκα με στολή νοσοκόμας να κρατάει έναν τραυματισμένο στρατιώτη. Η αφίσα σχεδιάστηκε ώστε να ενθαρρύνει τις γυναίκες να ενταχθούν στην Καναδική Εκστρατευτική Δύναμη ως νοσοκόμες και να παίξουν ζωτικό ρόλο στη φροντίδα των τραυματισμένων στρατιωτών.
- “Enlist – Onwhichsideofthewindowareyou?;” Ο καλλιτέχνης SavileLumley δημιουργήθηκε το 1915 την σχετική αφίσα όπου κεντρικό της στοιχείο ήταν μια γυναίκα να στέκεται σε ένα παράθυρο και να κοιτάζει έξω μια παρέλαση στρατιωτών. Το μήνυμα έχει σκοπό να ντροπιάσει τις γυναίκες που δεν κάνουν τον ρόλο τους στην πολεμική προσπάθεια και να τις ενθαρρύνει να υποστηρίξουν τα στρατεύματα στρατεύοντας ή εθελοντικά με κάποιο τρόπο.
- “The girl on the land serves the Nation’s Needs». Αυτή η αφίσα, που δημιουργήθηκε στη Βρετανία το 1918, έδειχνε μια νεαρή γυναίκα να εργάζεται σε μια φάρμα. Το μήνυμα της αφίσας στόχευε στις γυναίκες που εργάζονταν σε αγροκτήματα και συνέβαλαν στην πολεμική προσπάθεια παράγοντας τρόφιμα για τα στρατεύματα και το έθνος.
