Οδοιπορούμε στη Σιάτιστα, την βραχοσκαρφαλωμένη στον πρόβουνο του Σινιάτσικου, τη Βέλια, την πόλη με το ένδοξο παρελθόν στην παιδεία, τον πολιτισμό, τα πολυύμνητα αρχοντικά, τη συμβολή της στους εθνικούς αγώνες, την προσήλωση στις παραδόσεις, τη φιλέορτη διάθεση των κατοίκων της, το αδιάλειπτο «φιλέμπορον» των πραματεντάδων της από την τουρκοκρατία ως σήμερα. Κάτω μέσα στους σιταγρούς γλιστράει ο Αλιάκμονας. Όσο ανηφορίζεις, αμπέλια σκαρφαλωμένα σε γυμνές πλαγιές , άλογα που βόσκουν και ξαφνικά στο βάθος τ’ ουρανού κοκκινίζουν οι στέγες . Μέσα σε ένα δίπτυχο αγριάδας και ομορφιάς ξεπροβάλει η Σιάτιστα , μια πόλη που μετράει ήδη έξι αιώνες ζωής.
Το άρωμα μια άλλης εποχής διατηρείται ανέπαφο στα παλιά καλντερίμια της, οι πλούσιες σε τοιχογραφίες εκκλησίες της , τα μουσεία , τα κρασιά , τα ξακουστά σε τέχνη γουναρικά της, τα πλούσια έθιμα και η βρύση του έρωτα, που τα δάκρυα της νεράιδας μετέτρεψαν τις σταγόνες του νερού σε βέλη του έρωτα, περιμένουν να τα ανακαλύψετε.
Σιατιστινοί ήταν οι έμποροι και τυπογράφοι αδερφοί Γεώργιος και Πούπλιος Πούλιος, γιοί του Μάρκου Πούλιου, γνωστοί με την εμπορική επωνυμία ως Μαρκίδες Πούλιου, που είναι οι πρωτοπόροι εκδότες και δημοσιογράφοι που εξέδωσαν στη Βιέννη την πρώτη σωζόμενη ελληνική εφημερίδα με τον τίτλο «Εφημερίς» από το 1791 ως το 1797. Συνεργάτες του Ρήγα Βελεστινλή και στο τυπογραφείο τους τυπώθηκαν επαναστατικά φυλλάδια και βιβλία του εθνεγέρτη.
Στην είσοδο μας υποδέχεται, ο μεταβυζαντινός Κοιμητηριακός ναός του Οσίου Νικάνορα, του Αγίου της Δυτικής Μακεδονία, χτισμένος το 1709. Προχωρώντας διασχίζουμε την Κάτω Σιάτιστα, τη περήφανη Γεράνεια, στην πλατεία της οποίας δεσπόζει το κομψό καμπαναριό και δίπλα η παλαιότερη εκκλησία της Σιάτιστας, η Αγία Παρασκευή χτισμένη το 1677.
Λίγα μέτρα δεξιότερα, τα αρχοντικά Πούλκως και Τζώνου. Το περίφημο αρχοντικό της Πούλκως χτισμένο το 1752 έχει ανακατασκευασθεί και αποτελεί μνημείο, όπως και όλα τα αρχοντικά ενώ περιμένει καρτερικά τους επισκέπτες.
Στη Σιάτιστα υπάρχουν τα περισσότερα και πλουσιότερα τοιχογραφημένα αρχοντικά της Μακεδονίας. Τα αρχοντικά αυτά είναι δημιουργήματα και κατάλοιπα του αστικού τρόπου ζωής που δέχτηκαν οι Σιατιστινοί κοσμοπολίτες πραγματευτάδες και έμποροι . Παράλληλα τα αρχοντικά είναι αριστουργήματα της μακεδονικής λαϊκής αρχιτεκτονικής και «εκθετήρια» των ιδεολογικών στόχων που αποτυπώθηκαν στην εικαστική διακόσμηση από τους παραγγελιοδότες ιδιοκτήτες τους.
Είναι η πόλη της παράδοσης, των πολιτισμικών αγαθών, των απαράμιλλων αρχοντικών του 18ου αιώνα, των ιστορικά εκπαιδευτήριων. Μια πόλη με ένδοξο παρελθόν.
Στη Γεράνεια που με τα κτίσματά της φανερώνει ένα κομμάτι της ιστορίας και του πολιτισμού της πόλης, βρίσκονται πέντε μεταβυζαντινές εκκλησίες αυτές της Αγίας Παρασκευής, της Παναγίας, του Αγίου Νικάνορα, των Ταξιαρχών και του Αγίου Χριστοφόρου, όλες ξυλόστεγες βασιλικές με ιδιαίτερα καλλιτεχνικά γνωρίσματα . Δίπλα στην εκκλησία της Αγίας Παρασκευής στέκει ο ενοριακός ναός της Γεράνειας, ο Άγιος Νικόλαος χτισμένος το 1937, με τοιχογραφίες αναγεννησιακής τέχνης. Στη Γεράνεια θα αντικρίσουμε επίσης το Μουσικό Σχολείο «Κώστας και Ελένη Παπανικολάου» και τα νηπιαγωγεία των ίδιων χορηγών.
Ανηφορίζοντας αντικρίζουμε τον ναό του Αγίου Μηνά που μας υποδέχεται στην Άνω Σιάτιστα, τη Χώρα, μια μονόχωρη βασιλική που χτίστηκε το 1702 και τοιχογραφήθηκε το 1728. Απέναντί του το Ηρώον της πόλεως και το «Τσιστοπούλειο» Διοικητήριο, το Δημαρχείο Βόιου.
Πίσω από το Δημαρχείο, στο λόφο δεσπόζει ο ναός του Προφήτη Ηλία χτισμένος το 1701, ένας ευρύχωρος ναός, με ιστορικά στοιχεία και ενδιαφέρουσες τοιχογραφίες. Επιβλητικός και μεγαλοπρεπής στέκεται ο μητροπολιτικός ναός του Αγίου Δημητρίου με το καμπαναριό του 1856, σήμα κατατεθέν της Χώρας και απέναντι, που χτίστηκε από τον διάσημο Σιατιστινό αρχιτέκτονα Αριστοτέλη Ζάχο.
Το ιστορικό Τραμπάντζειο Γυμνάσιο (1888), διαλαλεί την συνεχή πνευματική ακτινοβολία της πόλης. Αποτέλεσε εκπαιδευτική εστία και αρχιτεκτονικό κόσμημα, δωρεά του ομογενούς Ιωάννη Τραμπατζή, Σιατιστινού εμπόρου στο Βουκουρέστι ένα κτίριο που απηχεί και συνενώνει τη μεγάλη εκπαιδευτική παράδοση της Σιάτιστας.
Στο Τραμπάτζειο Γυμνάσιο το 1906 ιδρύεται η «Παλαιοντολογική Συλλογή Σιατίστης», μια συλλογή με παγκόσμια αίγλη. Τα εκθέματα (μαμούθ, ρινόκεροι, πετρώματα και ορυκτά), επιβεβαιώνουν το γεωλογικό πλούτο της περιοχής. Στον ίδιο χώρο φιλοξενείται ο προϊστορικός ελέφαντας του Καλονερίου που ανακαλύφθηκε το 2006. Το ξεκίνημα αυτής της συλλογής τοποθετείται στις αρχές του 20ού αιώνα. Το πρώτο της κομμάτι, ο απολιθωμένος χαυλιόδοντας, βρέθηκε στην κοιλάδα του Αλιάκμονα -στον οικισμό του Πολύλακκου- το 1902.
Το άρωμα μια άλλης εποχής διατηρείται ανέπαφο στα παλιά καλντερίμια της, οι πλούσιες σε τοιχογραφίες εκκλησίες της , τα μουσεία , τα κρασιά , τα ξακουστά σε τέχνη γουναρικά της, τα πλούσια έθιμα και η βρύση του έρωτα,
Στον ίδιο κτίριο φιλοξενείται η Βοτανική Συλλογή Σιάτιστας όπου αναδεικνύεται η μοναδική χλωρίδα του όρους Μπούρινου και ιδιαίτερα της κοιλάδας του Μεσιού Νερού, μέσα από πλούσιο αριθμό αποξηραμένων φυτών, σε συνδυασμό με εντυπωσιακές φωτογραφίες και προβολές εικόνας.
Δεξιά, δίπλα στο Τραμπάντζειο Γυμνάσιο βλέπουμε το Μητροπολιτικό Μέγαρο και πίσω από αυτό τον ναό των Δώδεκα Αποστόλων, ενώ απέναντι βρίσκεται ο ναός του Αγίου Γεωργίου μέσα σε ένα δενδροφυτευμένο τοπίο. Στον περίβολο του μητροπολιτικού μεγάρου φιλοξενείται το Εκκλησιαστικό Μουσείο Σιάτιστας με τα εκθέματα να περιλαμβάνουν εικόνες, ξυλόγλυπτα, αντικείμενα μικροτεχνίας, βιβλία, άμφια και έχουν συλλεχθεί από τους ναούς και τα μοναστήρια της περιοχής. Πίσω από το Τραμπάντζειο, βρίσκεται το διδακτήριο «Γεώργιος Παπαγεωργίου», το Τεχνικό Σχολείο «Αναστάσιος Τσίπος».
Στη Χώρα βρίσκονται επίσης τα αρχοντικά Μανούση, Νερατζόπουλου, Μαλιόγκα δείγματα ακμής και πολιτισμού.
Η Σιάτιστα φημίζεται για τις ψησταριές της, τα παραδοσιακά φαγητά της όπως σαρμάδες, πίτες και πρόβειο κρέας αλλά και το εκλεκτό Σιατιστινό κρασί της.
Είναι η πόλη της παράδοσης, των πολιτισμικών αγαθών, των απαράμιλλων αρχοντικών του 18ου αιώνα, των ιστορικά εκπαιδευτήριων. Μια πόλη με ένδοξο παρελθόν.
