Δυναμικότητα, ελευθερία, ζωηρός ρυθμός, παράπονο, χαρά και λύπη, νόστος για την πατρίδα, την γενέθλια γη. Περισσότερο από ψυχική ανάταση η σέρρα είναι η αφήγηση της ιστορίας του Πόντου. Ένας χορός που καλλιεργεί την ιστορική μνήμη, την συλλογική μας ενότητα. Αν θες να περιγράψεις σε κάποιον τι είναι ο Πόντος δείξε του τη Σέρρα λέγαν οι παλιοί. Ένας χορός που χορεύεται ένοπλος και μιμείται την μάχη με αναγνωριστικές κινήσεις, βήματα οπισθοχώρησης, βήματα επίθεσης. Ένας σωματοποιημένος τρόπος έκφρασης της ταυτότητάς μας.
Ο χορός των χορών, της φωτιάς, των Ποντίων.
Α’ σον τόπο’μ άνθρωπον, α’ σην αυλίτσα μ’ χώμαν κι α’ σο πηγάδ ντο έπινα ένα κρύο νερόπον…
Ο Ποντιακός Σέρρα χορός από τις 7 Ιουλίου 2022 εντάσσεται στο Εθνικό Ευρετήριο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ελλάδας μια ένταξη που ανοίγει τον δρόμο για τον επόμενο στόχο που είναι το να συμπεριληφθεί στον Αντιπροσωπευτικό Κατάλογο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO. Το δελτίο τεκμηρίωσης συντάχθηκε από την πολιτισμολόγο και μέλος της επιτροπής Πολιτισμού της Παμποντιακής Ομοσπονδίας Ελλάδος, Αλεξία Ιωαννίδου και έχει ως βάση την μεταπτυχιακή διατριβή της.
Οι ρίζες του χορού φτάνουν στην αρχαιότητα. Σύμφωνα με την καθηγήτρια του ΕΚΠΑ Μαγδαληνή Ζωγράφου «ως μορφή πυρρίχιου χορού, προήλθε από διασταυρώσεις μοτίβων αρχαίων πυρρίχιων χορών (ποδισμός-ξιφισμός) και μετασχηματίστηκε ως Σέρρα στην παραδοσιακή κοινωνία για να φτάσει μέχρι τις μέρες μας διατηρώντας τον αρχικό της πυρήνα».
Κατά τον Μιχάλη Καραβέλα, βιωματικό χορευτή, μελετητή του χορού και βασικό πληροφορητή της Μεταπτυχιακής εργασίας της κ. Ιωαννίδου ο Σέρρα-χορός είναι σήμερα η πλησιέστερη προς τον αρχαίο, μορφή Πυρρίχιου χορού.
Η ονομασία Πυρρίχιος άρχισε να ακούγεται στα τέλη του 19ου αιώνα από τους λογίους Ποντίους, οι οποίοι συνέδεαν τον χορό Σέρρα με μορφές του αρχαίου Πυρρίχιου. Ο Πυρρίχιος Σέρρα-χορός, λόγω της αρχαίας αλλά και της νεότερης ιστορίας του, φέρει βαρυσήμαντους συμβολισμούς.
Η παλιότερη αναφορά στον χορό Σέρρα αλλά με το όνομα «τρεμικτός ή τρομαχτός» εμφανίζεται στο βιβλίο του Σάββα Ιωαννίδη διδασκάλου του παλαίφατου Φροντιστηρίου της Τραπεζούντας σε έκδοση του 1870 στην Κωνσταντινούπολη. Υπάρχουν πολλές εκδοχές για την επικράτηση της ονομασίας του. Κάποιοι λένε πως ο χορός οφείλει το όνομά του στον ποταμό Σέρρα, άλλοι πως προέρχεται από το «Όρχησις εις Ιερά», ή προέρχεται από την λατινική λέξη «Serraae» που σημαίνει αλυσίδα. Κατά τον Μιχάλη Καραβέλα «ο χορός πήρε το όνομά του από τον τόπο όπου κατά την περίοδο της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας αναδείχτηκε». Ο τόπος αυτός δεν είν’ άλλος από τα θερινά Ανάκτορα των Κομνηνών παρά το χωριό Σέρρα και του οικισμού Σαγγαρή όπου τοποθετείται και η τελευταία κατοικία των Υψηλαντών πριν μετοικήσουν στο Φανάρι μετά την κατάλυση της Αυτοκρατορίας. Είναι γνωστό πως στο Βυζάντιο, κληρονόμος του οποίου ήταν για τον Πόντο η Αυτοκρατορία των Κομνηνών, οι Αυτοκράτορες οργάνωναν λαϊκές γιορτές [άρτον και θεάματα] όπου εκτός από το αθλητικό μέρος υπήρχε και το καλλιτεχνικό. Σ’ αυτές τις εκδηλώσεις προστρέχαν από όλα τα μέρη της Αυτοκρατορίας για να χορέψουν και να διαγωνιστούν στον Πυρρίχιο, τον πιο προβεβλημένο χορό εκείνης της εποχής. Έτσι ταυτίστηκε το όνομά του με τον τόπο που γινόταν η προβολή του.
Σέρρα-χορός έλεγαν οι παλιοί μας, δηλαδή χορός από εκείνες της εκδηλώσεις ενώ σήμερα, επισημαίνει ο Μιχάλης Καραβέλας, ότι δεν είναι τυχαίο πως εξακολουθούν να γίνονται πανηγυρικές εκδηλώσεις στα Παρχάρια των Πλατάνων! Για να μην υπάρξει οποιαδήποτε σύγχυση, σημειώνει πως αυτοί που και σήμερα στον Ιστορικό Πόντο χορεύουν αυτόν τον χορό είναι ελληνόφωνοι, εξισλαμισμένοι Πόντιοι ελληνικής καταγωγής που ονομάζουν τον Σέρρα-χορό “χορόν”.
Ο χορός Σέρρα ή σωστότερα ο Σέρρα-χορός, είναι ο πιο εμβληματικός χορός των Ποντίων. Περικλείει το θέατρο, την ποίηση, τη γλώσσα, την μουσική, την ιστορία, την ψυχή ενός λαού που πορεύτηκε για τρεις χιλιετίες, με αξίες που ακολούθησε πιστά. Το ξερίζωμα όμως δεν ήταν το τέλος του.
“Η Ρωμανία αν πέρασεν ανθεί και φέρει κι άλλο”.
Ο πλούτος των Ποντίων μεταφέρθηκε μαζί με τα λιγοστά τους υπάρχοντα στην πατρίδα της Πατρίδας τους, την Ελλάδα. Μεταδόθηκε βιωματικά από γενιά σε γενιά. Έγινε στοιχείο ταυτότητας και κομμάτι της καθημερινότητάς τους, αποτέλεσε αντικείμενο μελέτης και επιστημονικής έρευνας.
Ο Σέρρα προϋποθέτει όχι μόνο καλή σωματική κατάσταση αλλά και πνευματικά-ψυχικά χαρίσματα για να αποδοθεί σωστά. Από ένα χωριό μπορούσαν να τον χορέψουν λίγα άτομα. Ο τρόπος μετάδοσης του γινόταν βιωματικά.
«Οι Πόντιοι χορευτές πατούν και ξαναπατούν στο ίδιο σημείο λίγο μπρος-λίγο πίσω ξανά και ξανά, σαν να θέλουν να επιβεβαιώσουν τη σχέση τους με τη γη» γράφει η Κορομηλά στο βιβλίο της ‘Οι Έλληνες στη Μαύρη Θάλασσα’. Οι χορευτές γειώνονται ακουμπώντας όλο το πέλμα τους και σβαρνούν το πόδι τους απότομα για να σηκώσουν σκόνη και να θάψουν μέσα του τον καημό για τον ξεριζωμό του
Κώστας Πιλαλίδης-Ο Σέρρα χορός για τους σημερινούς χορευτές
Συνάντησα τον χορευτή Κώστα Πιλαλίδη με καταγωγή από τον Τετράλοφο Κοζάνης και συζητήσαμε για τον χορό, γυρίσαμε πίσω στον χρόνο όταν πρωτοέμαθε να χορεύει ενώ καταλήξαμε πως ο ποντιακός χορός και η μουσική είναι η αυριανή ταυτότητα των Ποντίων.
“Στα χωριά μας, με καταγωγή από την Ματσούκα του Πόντου δεν χόρευαν όλοι. Mετρημένοι στα δάχτυλα ήταν οι σερατζήδες χορευτές, πολλοί ήξεραν τα βήματα λίγοι μπορούσαν όμως να αποδώσουν τον χορό.
Το ποντιακό στοιχείο δεν έλειπε από το σπίτι μου. Ο πατέρας μου χόρευε με μια ομάδα εξαιρετικών χορευτών, τον Νίκο Παλασίδη,τον Ξενοφώντα Σοφιανίδη και τον Δαμιανό Χαραλαμπίδη, όμως στην πραγματικότητα δεν τους είδα ποτέ να χορεύουν ζωντανά.
Σέρρα έμαθα να χορεύω από τον Μιχάλη Καραβέλα, έναν από τους πρώτους διδάξαντες από την δεκαετία του ’70 και έπειτα, όταν πήγα για σπουδές στην Θεσσαλονίκη και γράφτηκα στον Σύλλογο Ποντίων Φοιτητών. Φοιτητές, φίλοι, συγγενείς μαζευτήκαμε στον σύλλογο και με την καθοδήγηση του Μιχάλη μάθαμε τι σημαίνει ο χορός και πως πρέπει να αποδίδεται. Στη σέρα δεν μπαίνουν πέντε άνθρωποι στην σειρά που χορέψουν το ίδιο πράγμα τυποποιημένα κι’ ας κάνουν τα ίδια βήματα. Ο κάθε χορευτής βάζει το είναι του, τα συναισθήματα του, την χαρά και την λύπη του, τον ενθουσιασμό του. Όταν αυτά παντρεύονται ο χορός αποδίδεται συγκινητικά.
Σήμερα για να χορέψει κάποιος σέρρα πρέπει να βρεθεί με τους συγχορευτές του σε κάποιο γεγονός. Ακόμη και αυτό δεν σημαίνει πως ότι οι χορευτές έχουν κάθε φορά την ψυχική ετοιμότητα για τον χορό. Όταν όμως κάποιος από τους χορευτές αισθανθεί πως ήρθε η στιγμή τότε θα παρακινήσει και τους υπόλοιπους.
Ο σέρρα ορός είναι αυτοσχεδιασμός, ατομικότητα αλλά και συλλογικότητα μαζί. Μπορεί ο βηματισμός να είναι ο ίδιος αλλά κάθε ένας βγάζει το δικό του βίωμα που εξελίσσεται και κορυφώνεται.
Όσοι ήρθαν από τον Πόντο και μετέδωσαν τα πρώτα ποντιακά στοιχεία δεν είναι πια μαζί μας. Ξεκινάμε και χάνουμε την επαφή με την πρώτη και δεύτερη γενιά. Η ποντιακή γλώσσα σβήνει. Αυτό που μένει σε εμάς να κάνουμε ώστε να εκπληρώσουμε το χρέος μας απέναντι στον ποντιακό ελληνισμό είναι να διατηρήσουμε στη ζωή την μουσική και τον χορό, αδιατάραχα και ανόθευτα.»
Ο Μιχάλης Καραβέλας βιωματικός χορευτής και μελετητής του χορού εντάχθηκε στο Ποντιακό κίνημα από τα μαθητικά εφηβικά του χρόνια ενώ η πορεία του συνεχίζεται αδιάλειπτα μέχρι και σήμερα αφού πέρασε σε διοικητικές θέσεις διαφόρων φορέων του Ποντιακού Ελληνισμού.
Σήμερα είναι Πρόεδρος της Εξελεγκτικής Επιτροπής της Διεθνούς Συνομοσπονδίας Ποντίων Ελλήνων, μέλος της Επιτροπής Πολιτισμού της Παμποντιακής Ομοσπονδίας Ελλάδας και μέλος του Δ.Σ της Ευξείνου Λέσχης Θεσσαλονίκης.
«Ήταν μια εποχή που στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, οι Πόντιοι Φοιτητές είχαν οργανωθεί στηριζόμενοι στο Τμήμα Νέων της Ευξείνου Λέσχης Θεσσαλονίκης και μας μετέδώσαν την φλόγα για να συμμετάσχουμε κι’ ας ήμασταν ακόμα έφηβοι! Τότε ήθελε αρκετό θράσος να βγει ένας μαθητής και να κάνει τον χορευτή ή να παίξει στο ιδιωματικό θέατρο» αναφέρει χαρακτηριστικά .
Πότε έμαθε να χορεύει σέρρα και τι τον παρακίνησε;
Τον Σέρρα-χορό τον έμαθα στην τελευταία τάξη του Λυκείου.Ήμουν ήδη μέλος του Τμήματος Νέων της Ευξείνου Λέσχης Θεσσαλονίκης και πολύ καλός χορευτής στο απλό τρομαχτόν Τίκ που είναι βέβαια ο κορμός του χορού επισημαίνει ο Μιχάλης Καραβέλας ενώ συμπληρώνει πως το κίνητρο του ήταν να μπορέσει να χορέψει όπως τα μέλη του φοιτητικού χορευτικού συγκροτήματος που για τους μικρότερους είχε μυθικές διαστάσεις.
Δάσκαλός του ήταν ο Νικόλας Καλούσης από τα Αμπέλια της Τραπεζούντας και αρχηγός της χορευτικής ομάδας του πρώτου Θεατρικού Ομίλου της Ευξείνου Λέσχης Θεσσαλονίκης, ο οποίος αν και μεγάλος στην ηλικία τότε δεν σταμάτησε να προσφέρει στον Ποντιακό Πολιτισμό.
«Όταν του ζητήσαμε, μαζί με τον Παναγιώτη τον Σαββίδη από την Σκήτη Κοζάνης, νεολαίος κι΄ αυτός της Ευξείνου Λέσχης να μας μάθει χορό, είδε πρώτα σε τι στάδιο βρισκόμασταν από πλευράς χορευτικής δεινότητας και έκφρασης και μετά δέχτηκε λέγοντάς μας: “Εγώ θα χορεύω κι’ εσείς τερέστεν και μαθάνετεν!” αναφέρει και συμπληρώνει πως όλοι οι «παλιοί» συμπεριφερόταν με το ίδιο τρόπο.
Χορευτική Οδύσσεια
Η χορευτική Οδύσσεια του Μιχάλη Καραβέλα ξεκίνησε μετά την πρώτη του απόπειρα να χορέψει στον ετήσιο χορό της Ευξείνου Λέσχης, μπροστά στον δάσκαλό το. Έπειτα η πορεία της ζωής του ταυτίστηκε με τον Πυρρίχιο Σέρρα-χορό.
«Θυμάμαι πως κάποιες φορές που έπρεπε να χορέψουμε για κάποια επίδειξη και δεν ένιωθα έτοιμος, πόσο με βοηθούσε όταν σκεφτόμουν πως εκείνη την ώρα είχα φορτωθεί στους ώμους μου, που τους κουνούσα και έτρεμαν στον ρυθμό της λύρας, όλον τον Πόντο! Τα συναισθήματα πρέπει να λειτουργούν αμφίδρομα! Πρέπει να είσαι έτοιμος να δώσεις τον εαυτό σου στον χορό ως μύστης και θυσιαστής αλλά να περιμένεις κι΄ όλας να σου καλύψει ο χορός τα κενά της ψυχής που σου ζητάει να κατακτήσει τον κόσμον όλο» λέει με εμφανή συγκίνηση.
Ο χορός είναι για τον ίδιο η ψυχή που θέλει και ζητάει, το μυαλό που ασκείται και δημιουργεί, η θυσία στο υπέρτατο θείο, η λατρεία στην ελεύθερη σκέψη, το συναίσθημα ότι υπάρχει.
Ο Σέρρα ορός είναι εθελούσια ένταξη σε μια φιλοσοφία χωρίς γράμματα και λέξεις. Μια στάση ζωής που σε οδηγεί σε δύσκολους δρόμους μα ταυτόχρονα σου υπόσχεται την ολοκλήρωση. Ο καθένας την ώρα που χορεύει καταθέτει την δική του άποψη για την ζωή, συνδέει όμως την ομάδα με μια ολόκληρη σειρά από κοινές προσδοκίες» τονίζει.
Ο χορός των χορών, της φωτιάς, των Ποντίων
Ο χορός των χορών
Ο Κωνσταντίνος Παπαμιχαλόπουλος Νομικός Περιηγητής και Υπουργός Παιδείας της Ελλάδας το 1892 κατατάσσει τον Σέρρα-Χορόν όπως τον αναφέρει μεταξύ των διασημοτέρων χορών ολοκλήρου του κόσμου(Περιήγησις εις τον Πόντον- Αθήνα 1903)
Ο Σάββας Ιωαννίδης (1870) τονίζει την σχέση του με τους χορούς του Ξενοφόντος (Πυρρίχιοι), ο Ιωάννης Παρχαρίδης Γυμνασιάρχης του Φροντιστηρίου Τραπεζούντας τον αναφέρει με δέος ως χορόν πολεμικόν (Τραπεζούντα 1911)
Ο χορός της Φωτιάς
Χαρακτηριστικά ενσωματώνεται χορευτικά η φλόγα που κατακαίει τις ψυχές των χορευτών για ελευθερία, αυτοσεβασμό και δικαίωση.
Ο χορός των Ποντίων
Των Ποντίων ως απ’ ευθείας απογόνων των Αρχαίων Ελλήνων. Είναι και οι άλλοι ποντιακοί χοροί μα αυτός έχει ιδιαίτερη σημασία γιατί παρά την σκλαβιά τεσσεράμισι αιώνων διατήρησε όλα τα χαρακτηριστικά του ως πολεμική όρχηση. Αυτός ο χορός μαζί με την Ποντιακή Διάλεκτο αποτελούν τα εξαιρετικής σημασίας διαπιστευτήρια για την ελληνικότητα της ράτσας.
