Αρχές του καλοκαιριού και τραβάω για την Κρυσταλλοπηγή της Φλώρινας. Κοντά στο οικισμό του Κώτα στρίβω αριστερά και χώνομαι στη στενωπό που ορίζουν τα ψηλά βουνά Όρβηλος ή Μάλι Μάδι και Τρικλάριο.
Στις πλαγιές των δύο βουνών, εκεί που τα νερά χωρίζονται βόρεια για τον Αλιάκμονα και νότια για τον Δεβόλη, στην κόψη των Ελληνοαλβανικών συνόρων βρίσκω χτισμένη η Κρυσταλλοπηγή σε υψόμετρο 1.130μ. Γύρω της αμέτρητα βουνά. πελώρια, πολύμορφα, που αναρίθμητες κορυφές τους με το ύψος τους και διαμορφώνουν τον βουνίσιο κόσμο της περιοχής. Εξαίσιος τόπος. Αρχέγονη γοητεία. Μια απροσδόκητη αποκάλυψη.
Ανατολικά στις υπώρειες του Μάλι Μάδι εκεί που βρίσκεται ο ναός του Αγίου Γεωργίου ήταν χτισμένο το παλιό χωριό το Σμαρδέσι. Ήταν μεγάλο χωρίο. Οι κάτοικοί του ήσαν φημισμένοι μάστοροι της πέτρας. Το 1903 ο τουρκικός στρατός επιτέθηκε στο χωριό με κανόνια, έκαψε τα περισσότερα σπίτια και σκότωσε 130-150 άτομα. Το 1927 από Σμαρδέσι, μετονομάστηκε σε Κρουσταλλοπηγή και στη συνέχεια Κρυσταλλοπηγή.
Στο τέλος του εμφυλίου πολέμου το σύνολο σχεδόν των κατοίκων έφυγε. Το 1951 το χωριό εγκαταλείφθηκε εντελώς και ερήμωσε.
Στις αρχές της δεκαετίας του 1950 το κράτος θέλοντας να ενισχύσει πληθυσμιακά τις παραμεθόριες περιοχές, βοήθησε στη μόνιμη και οριστική εγκατάσταση των Αρβανιτόβλαχων σε χωριά γύρω από τις Πρέσπες.
Το 1957, οι νέοι κάτοικοι παραμερίζοντας τα λιθοσάρια που άφησαν οι καιροί και οι πόλεμοι, έρχονται και χτίζουν τα σπίτια τους, στήνουν τα νοικοκυριά τους, ανεβάζουν τα κοπάδια τους στα έρημα ως τότε πλούσια βοσκοτόπια του Τρικλάριου οργανώνουν την κτηνοτροφία και την τυροκομεία και μετατρέπουν την Κρυσταλλοπηγή σε μια ζωντανή κοινωνία. Κύρια ασχολία τους η κτηνοτροφία και τα τυροκομικά παραδοσιακά προϊόντα της ζωικής παραγωγής που αποτελούν έναν ανεκτίμητο διατροφικό θησαυρό, λόγω της ποιότητάς τους, αλλά και της γαστρονομικής υπεροχής τους. Στο σπίτι του Αχιλλέα παρακολουθήσαμε και καταγράψαμε όλη τη διαδικασία για παραγωγής τυρί φέτα, ανθότυρου και μιζύθρας. Η Κρυσταλλοπηγή είναι ένα σύγχρονο χωριό, με δραστήριους και φιλόξενους ανθρώπους.
Ανηφορίζω για τον ναό με το πυργοειδές καμπαναριό. Η αξιοσύνη των μαστόρων σ’ όλο το μεγαλείο. Η τεράστια πέτρινη αρματωσιά του Αγίου Γεωργίου δεσπόζει στο τοπίο και ξεχωρίζει. Χαρακτηριστικό παράδειγμα μιας ανεπανάληπτης αρχιτεκτονικής. Είναι τρίκλιτη ξυλόστεγη βασιλική με νάρθηκα και καμπαναριό. Στην κτητορική επιγραφή διαβάζουμε ότι άρχισε να χτίζεται το 1891 και τελείωσε στις 25 Μαρτίου του 1893. Μνημεία της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής είναι η πέτρινη βρύση που κτίστηκε το 1747 και επισκευάστηκε το 1927 με δαπάνη της κοινότητας Κρουσταλλοπηγής και το πέτρινο τοξωτό γεφύρι, χτισμένο με ξερολιθιά. Το μήκος του φτάνει τα 8,20μ, τα πλάτος τα 3,90 το άνοιγμα του τόξου είναι 1,70 και το ύψος 1,80μ.
Μοσχοχώρι
Με έδρα τον ξενώνα του Νίκου Μπαμπάκου (Κρυστάλ) που προσφέρει ζεστασιά ξεκούραση και πεντανόστιμα τοπικά εδέσματα ( τα πρόβεια τα παϊδάκια ήταν για επιστημονική, γαστρονομική διατριβή και κυριολεκτώ) ξεκίνησα τις εξορμήσεις μου στην υπέροχη άγρια φύση της Κρυσταλλοπηγής. Παρέα με τον πολύ καλό φίλο Αλέξανδρο Τράσια που γνωρίζει τον τόπο και τη φύση σαν την παλάμη του ανηφορίζουμε για το Τρικλάριο κατά μήκος των Ελληνοαλαβανικών συνόρων. Στον αυχένα μια μεγάλη ερειπωμένη εκκλησία προδίδει τα ερείπια του Μοσχοχωρίου ή Βαμπέλι και κατηφορίζω. Τα 120 σπίτια του χωριού αναπτύσσονταν στους γύρω λόφους σε υψόμετρο 1200μ και σε μικρή απόσταση από τα ελληνοαλβανικά σύνορα. Η ησυχία της ερημιάς, μόνο τον αγέρα ακούς που φέρνει μακρινά κυπροκούδουνα και γαβγίσματα.
O Nικόλαος Σχινάς αναφέρει ότι κατοικείται από 700 χριστιανούς και έχει εκκλησίαν, σχολείον αρρένων, χάνιον, φρέαρ, και κρήνες.
Η κύρια ασχολία των κατοίκων ήταν η κτηνοτροφία και το εμπόριο βοτάνων, ιδιαίτερα του τσαγιού. Ήταν πολύ γνωστό το τσάι βουνού του σε όλα τα μεγάλα παζάρια της περιοχής όπως της Μπίγλιστας και της Κόρυτσας, ακόμα και της Θεσσαλονίκης. Τον Αύγουστο του 1903 ο τουρκικός στρατός έκαψε το χωριό, αφήνοντας πίσω του μόνο ερείπια. Πυρπολήθηκαν και τα 120 σπίτια του χωριού. Κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου το Μοσχοχώρι καταστράφηκε και δεν ξανακατοικήθηκε.
Η τεράστια τρίκλητη βασιλική του Αγίου Δημητρίου σύμφωνα με την επιγραφή που έχει πελεκηθεί στο περιθύρωμα της δυτικής εισόδου ανεγέρθη το 1871. Είναι ο επιμελέστερα χτισμένος ναός του νομού Φλώρινας, προφανώς από τους φημισμένους ηπειρώτες οικοδόμους.
Παρατηρητήριο Παπαδήμα
Περπατάμε βορειοδυτικά δίπλα στα σύνορα. Πατάμε κυριολεκτικά από πέτρα σε πέτρα. Δυσκολοδιάβατος τόπος. Τα πόδια πονούν από τα στραβοπατήματα στις πέτρες. Έχεις την εντύπωση ότι αυτό το μαρτύριο δεν θα τελειώσει ποτέ. Κάποτε φτάσαμε στο φυλάκιο και το Παρατηρητήριο Παπαδήμα πάνω στα Ελληνοαλβανικά σύνορα σε υψόμετρο 1533μ. Τριγύρω πολυβολεία και λιθοσάρια. Ένα μέτρο απέχουν τα σύνορα της Αλβανίας. Κάτω η στενή κοιλάδα που ήταν και είναι η διάβαση από την Φλώρινα και την Καστοριά στην Κορυτσά εδώ βρίσκεται και το τελωνείο. Από το παρατηρητήριο δυτικά αντικρίζεις την κοιλάδα του Δεβόλη που απλώνεται απ΄άκρη σ΄άκρη. Το πιο κοντινό αλβανικό χωριό το Βερνίκ.
Ένα θρόισμα τοπίων ξεδιπλώνεται ως πέρα στους ορίζοντες του Γράμμου. Σε πρώτο πλάνο η κοιλάδα του Δεβόλη, της Μπίγλιστας, της Κορυτσάς με τα χωριά απλωμένα στις όχθες του ποταμού. Το βλέμμα σταματά στο ρυτιδωμένο πρόσωπο της Μοράβας που κρύβει πίσω της την Κορυτσά. Η ψηλότερη κορυφή της αγγίζει τα 1808. Άγριο βουνό εχθρικό για το οδοιπόρο. Γνωστό από τις μάχες που έγιναν στον Ελληνοιταλικο πόλεμο στις 22 Νοεμβρίου του 1940.
Τρικλάριο-Βάρμπα –Σφήκα
Βορειοανατολικά απλώνεται γυμνό και άγριο το Τρικλάριο, η Βάρμπα που σημαίνει Ιτιά που όμως ονομάζεται και Σφήκα. Η ψηλότερη κορυφή του Μεγαλέξανδρος φτάνει τα 1749. Σ΄ όλη την έκτασή του είναι γυμνό σπαρμένο μυτερά βράχια και ψηλό πυκνό χόρτο. Η βόρεια πλευρά που ακουμπά στη Μικρή Πρέσπα είναι κατάφυτη από πυκνά δάση οξιάς και βελανιδιάς. Αυτή η πλατωσιά του απείρου είναι ένας τεράστιος βοσκότοπος με τα μεγάλα βυθίσματα, κωνικές κορφές, πλούσιες πηγές, σπάνια χλωρίδα και πανίδα. Το Τρικλάριο φημίζεται για την πλούσια χλωρίδα του, αφού ένα μεγάλο σύνολο των φυτών που ευδοκιμούν στην Ευρώπη, βρίσκεται εδώ. Ένα από αυτά το περίφημο τσάι του βουνού που ανήκει στην οικογένεια των χειλανθών φυτών και το γένος Σιδηρίτις συλλέγεται κατά τους μήνες Ιούνιο και Ιούλιο. παρουσιάζει πολλές ευεργετικές ιδιότητες, οι οποίες οφείλονται στα συστατικά του αιθέριου ελαίου του, θεωρείται ευστόμαχο, εφιδρωτικό, τονωτικό, αντιερεθιστικό και αντιαναιμικό.
Πολλά είναι τα είδη δέντρων που ζουν εδώ αγριοφουντουκιές, μαχλέπι, ψευδοπλάτανοι, σορβιές, άγριες κορομηλιές και κερασιές. Τριγύρω έντονη η κίτρινη παρουσία του Βερμπάσκο (Verbascum) γνωστό με τη δημώδη ονομασία φλόμος.
Αμέτρητα κοπάδια τρέφονται ελεύθερα από την πλούσια βλάστηση. Τα νερά των πηγών συγκεντρώνονται σε δεξαμενές και διανέμονται σε ποτίστρες συνεχούς ροής όπου με κάποια προσοχή θα δείτε να κάνουν την εμφάνισή του, τρίτωνες. Στις αρχές της Άνοιξης όταν λιώνουν τα χιόνια και από τις πηγές σχηματίζεται μια μεγάλη λίμνη με μέσο βάθος 3 μ. και περίμετρο 1 χλμ.
Μοσχοβολάει ο τόπος από τις ευωδιές του θυμαριού και του άγριου τσαγιού.
Ο αέρας ελαφρύς αρωματισμένος μας δρόσιζε με ένα κέφι παιγνιδιάρικο. Το ψηλό χορτάρι σκορπούσε το δικό του άρωμα κι όλα πράσινα. Κι όλα γύρω μια ανοιξιάτικη διάθεση απίστευτη! Αγριολούλουδα πολλά, έντομα ένας λαός και αλλά και πεταλούδες, τι να πεις για τα πουλιά. Πρώτος και καλύτερος ο πετροκότσυφας και στα απόσκια τ’ αηδόνια. Στα υγρά λιβάδια οι αγριοφράουλες προσφέρουν άρωμα και μοναδική γεύση. Πώς να συμμαζέψεις μυαλό και ψύχη και να πάρεις το δρόμο της επιστροφής.
Στο μοναχικό βουνίσιο κόσμο που θλίψη σκορπούν τα διάσπαρτα πολυβολεία του εμφύλιου πολέμου, συναντήσαμε τον Κέρστο, τσομπάνος από τα αλβανικά χωρία της Πρέσπας. Σιμά στη βρύση πήρε ο Αλέκος κι έστρωσε τα τσίπουρα και πάνω στον ενθουσιασμό μας, ο Κέρστο, άρχισε να παίζει φλογέρα. ΄΄Κι ο Αλέκος να φωνάζει λάλα το Κέρστο λάλα το!! Σκόρπισαν οι νότες, ομόρφυνε πιότερο το γυμνό, τις πήρε ο αέρας και τις ταξίδεψε πάνω από το Γκορπέτσι και τις Πρέσπες, πέταξαν πάνω από την άδενδρη ομορφιά, πέρασαν τα σύνορα και έφυγαν κατά τη Βίγλιστα, τον Δεβόλη κι ως πέρα το κωνικό Ιβαν. Άγγιγμα συγκίνησης η ποιμενική μουσική και ηρέμησαν οι ταραγμένες μας ψυχές εδώ στο άσκιο Τρικλάρι.
Το πανόραμα των Πρεσπών!
Ανεβαίνουμε όλο ανεβαίνουμε στη Βάρμπα και στο παλιό πολυβολείο η πλήρης διάσταση της αποθέωσης. Υψόμετρο 1660μ. Η πλατωσιά του άπειρου στο γαλάζιο, ο μυστικός όρθρος της φύσης! Αστράφτει η ματιά μου! Η Μεγάλη και Μικρή Πρέσπα απλώνονται γαλήνιες. Φως, ήχοι, χρώματα! Ηλιόβολος τόπος! Κοσμοκρατόρισσα η φύση! Αλλού, πράσινο της άνοιξης, αλλού, κίτρινο του καλοκαιριού, χρωματιστά μπαλώματα απλωμένα στο ζωντανό ασβεστολιθικό σώμα.
Από την ΄΄Κοιλάδα της Πέρδικας΄΄( 1600 μ) η ματιά ξεκινά από το Βιδρονήσι, περνά από τις Κρανιές, ακουμπά απέναντι στο Αγκαθωτό, με τους πυκνούς καλαμώνες, διατρέχει το φιόρδ που σχηματίζουν το Τρικλάρι με τα βουνά του Βροντερού μπαίνει στην Αλβανία και ξαποσταίνει στην κοιλάδα του Δεβόλη και της Μοράβας. Απέναντί μας το Αγκαθωτό που ο δρόμος του οδηγεί στην σπηλιά νοσοκομείο των ανταρτών και στο Βροντερό. Και ένα γύρω να μας κυκλώνουν τα βουνά, ο Βαρνούντας, το Ιβάν, το Πέτρινο, η Δόξα, το Γκορμπέτσι, το Μάλι Μάδι και ο μακρινός Γράμμος μια θάλασσα από βουνοκορφές. Ω! Θεέ μου πόσο όμορφα έπλασες τούτο το κομμάτι της Ελλάδας!
Αργά το απόγευμα κατηφορίσαμε για την Κρυσταλλοπηγή γεμάτοι αρώματα, ήχους και εικόνες που εάν ήμουν μουσικός θα τις μετουσίωνα σε νότες, ενός μακρόσυρτου νατουραλιστικού μινόρε. Εδώ στα βουνά της Κρυσταλλοπηγής, το καλοκαίρι έρχεται πάντα με το απόδειπνο της άνοιξης που ριγεί ανεπαίσθητα πάνω στο κορμί τούτων των βουνών και φεύγει γρήγορα με τον όρθρο της πρώτης πάχνης.
