Ποιος θα μπορούσε να φανταστεί τη ζωή του χωρίς παιχνίδι; Μια ανάμνηση των παιδικών μας χρόνων, παιχνίδια στην γειτονιά, στις αλάνες, στα πάρκα, στις πλατείες, ακόμη και στα σπίτια. Ατομικό η ομαδικό πάντα όμως παιχνίδι! Ένα μέσο αγωγής και εκπαίδευσης των παιδιών που παίζει καθοριστικό ρόλο στην διαμόρφωση της προσωπικότητας τους και όπως αποδεικνύεται είναι απαραίτητο για την ανάπτυξη των δεξιοτήτων τους. Το Together συνάντησε τον εκπαιδευτικό Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης, Γιώργο Τσιώνα με καταγωγή από το Λιβαδερό Κοζάνης, ο οποίος εμπνεύστηκε και ίδρυσε το «Μουσείο Παιχνιδιού Θεσσαλονίκης» και είχε να μας πει πολλά. ‘Έδωσε έμφαση τόσο στην σημαντικότητα του παιχνιδιού όσο και στην αναγκαιότητα της παρουσίας του στο σχολείο. Ξεκινήσαμε την όμορφη κουβέντα μας με μια ιστορική αναδρομή του «Παιχνιδιού» ξεκινώντας από την Αρχαιότητα μέχρι σήμερα.
Στην αρχαία Ελλάδα, όπως και σε όλον τον κόσμο, το παιχνίδι ήταν μέρος της καθημερινότητας των παιδιών αλλά και τρόπος ξεκούρασης των ενηλίκων. Οι φιλόσοφοι, που είχαν αντιληφθεί από νωρίς τη σημασία του παιχνιδιού στην κοινωνικοποίηση και στη διαμόρφωση του χαρακτήρα, επιδοκίμαζαν την ασχολία με το παιχνίδι. Αυτοί ήταν οι πρώτοι που κατάλαβαν την αξία των ομαδικών παιχνιδιών και πίστεψαν ότι με αυτά μπορούσε να πραγματοποιηθεί η τελειοποίηση της ανθρωπότητας.
Το παιχνίδι έχει παίξει σημαντικό ρόλο στην ελληνική κοινωνία. Πρόκειται για ένα μέσο αυτοαγωγής. Για αυτόν τον λόγο τα εντάξανε στο πρόγραμμα αγωγής των παιδιών. Θεωρούσαν, όμως ότι ήταν επίσης σημαντικά και για τους ενήλικες. Έτσι και εκείνοι αφιέρωναν μεγάλο μέρος του ελεύθερου τους χρόνου σε αγώνες και ομαδικά παιχνίδια. Στην αρχαία Ελλάδα έπαιζαν πολλά ομαδικά παιχνίδια στις αυλές και στο δρόμο και πάντα υπήρχαν κανόνες οι οποίοι τηρούνταν πιστά από όλους. Γι’αυτό το λόγο, κιόλας, έλεγαν πως το παιχνίδι ήταν ένα μεγάλο αγαθό αφού, αναπτύσσει την συντροφικότητα, ασκεί το σώμα, καλλιεργεί το πνεύμα, μαθαίνει τα παιδιά να σέβονται τους κανόνες-νόμους του παιχνιδιού και έτσι να σέβονται και να τηρούν τους νόμους της πατρίδας τους όταν μεγαλώσουν. Τα παιχνίδια στην αρχαία Ελλάδα αλλά και σε όλο τον κόσμο, φτιάχνονταν από χώμα και νερό, πηλό ή ξύλο.
Σε ανασκαφές έχουν βρεθεί πολυάριθμα παιχνίδια που ήταν κατασκευασμένα από αυτά τα υλικά που αντέχουν στον χρόνο. Βρίσκουμε περιγραφές των παιχνιδιών σε αρχαία κείμενα, καθώς και απεικονίσεις σε γλυπτά, ειδώλια και αγγεία γεγονός που βοήθησε στην κατασκευή πιστών αντιγράφων αλλά και στη διάσωση τους μέχρι σήμερα .
Έχετε ιδρύσει το «Μουσείο Παιχνιδιού» στη Θεσσαλονίκη, ποια ήταν η αφορμή που σας παρακίνησε να προχωρήσετε σ’αυτό το εγχείρημα;
Η αφορμή μου δόθηκε στο σχολείο που δίδασκα, παρατηρούσα τα παιδιά κατά την διάρκεια του διαλειμματος να μην παίζουν αλλά να σπρώχνει το ένα το άλλο. Θυμήθηκα τα δικά μου παιδικά χρόνια στο Λιβαδερό που θέλαμε συνεχώς να κλέβουμε λίγο χρόνο για παιχνίδι και να το αφιερώσουμε σ’αυτό. Αγαπούσαμε τόσο πολύ το παιχνίδι. Έτσι, σκέφτηκα να δώσω το έναυσμα στα παιδιά της Πέμπτης τάξης, στην οποία δίδασκα και να τους δείξω τα παλιά παιχνίδια. Ενθουσιάστηκαν τόσο που ερχόταν στο γραφείο μου ακόμη και στα διαλείμματα για να τους μάθω και να τους δείξω κάτι καινούργιο. Έτσι δημιουργήσαμε την πρώτη έκθεση παιχνιδιών με παλιά παιχνίδια που είχαν και εκείνα σπίτι τους και τα είχαν κατασκευάσει είτε με την γιαγιά και τον πάππου είτε με τους γονείς τους. Αρχίσαμε δειλά δειλά να φτιάχνουμε τα πρώτα παιχνίδια όπως τόπια, πάνινες κούκλες, να μαζεύουμε τσέρκια, μάθαμε το τζαμί και το σχοινάκι.
Παίζαμε αλλά ταυτόχρονα οργανώναμε και τα υπόλοιπα παιχνίδια. Τα παιδιά βλέποντας να κάνουμε αυτές τις δραστηριότητες άρχισαν να μαθαίνουν και αυτά, ξέρουμε άλλωστε πόσο παρατηρητικά και μιμητικά όντα είναι. Έτσι, δημιουργήθηκε η πρώτη έκθεση στην όποια συμμετείχαν όλοι οι μαθητές διακόσια ογδόντα στον αριθμό. Πρόκειται για το 25ο Δημοτικό Σχολείο Θεσσαλονίκης, οι συνάδελφοι του οποίου συνεργάστηκαν άψογα σε όλο αυτό το εγχείρημα. Αφού κατάφερα να έχω μια ολοκληρωμένη έκθεση, το 2010 πραγματοποιήθηκαν τα εγκαίνια του Μουσείου στο πάρκο Δεινοσαύρων στο Ωραιόκαστρο.
Ομοιώματα ζώων και πουλιών. Ανήκουν στα μιμητικά παιχνίδια.
Οι Αρχαίοι Έλληνες έδιναν μεγάλη σημασία στον ρόλο του παιχνιδιού, αφού το είχαν σαν μέσο αυτοαγωγής. Τα παιχνίδια χρονολογούνται από το 2000 Π.Χ. Πώς κατάφεραν να επιβιώσουν με το πέρασμα των χρόνων;
Αν ανατρέξουμε στην αρχαιότητα από τους πρώτους φιλοσόφους και παιδαγωγούς όπως ο Αριστοτέλης, ο Πλάτωνας και άλλοι θα παρατηρήσουμε πως δίνουν ιδιαίτερη έμφαση στο παιχνίδι γιατί μέσα από αυτό πίστευαν πως πλάθεται ο σωστός χαρακτήρας αλλά και ο σωστός πολίτης. Εάν το παιδί δεν μάθει να παίζει, να συναγωνίζεται, να ανταγωνίζεται, να έχει αυτοσεβασμό, να υπακούει στους νομούς και στους κανόνες, δεν θα μπορέσει να γίνει άριστος πολίτης, όπως τον όριζαν στην αρχαιότητα. Το παιχνίδι είναι ένα μέσο αυτοαγωγής και αυτογνωσίας, το παιδί μαθαίνει τον ίδιο του τον εαυτό, αναπτύσσει τις ικανότητες του, ανακαλύπτει τις αδυναμίες του γνωρίζει τον συναγωνισμό, αποκτά ομαδικό πνεύμα. Το θεωρούσαν σημαντικό και τότε και σήμερα. Παρότι σήμερα δεν έχουν αυτή την δυνατότητα, ήρθε η ώρα να δώσουμε στα παιδιά τα κίνητρα. Σαφέστατα δεν θα γυρίσει το παιχνίδι στις αλάνες αλλά μαθαίνοντας το παιδί να παίζει αυτά τα παιχνίδια ακόμη και σε χώρους όπως είναι το σχολειό, η παιδική χαρά κ.ά. διαπιστώνω κιεγώ ο ίδιος πως ευχαρίστιουνται και ζητούν κιάλλο. Επισκέφτηκα σχεδόν όλα τα σχολεία της ανατολικής Θεσσαλονίκης, γεγονός που μου επέτρεψε να παρατηρήσω καλύτερα τόσο τις ανάγκες των παιδιών όσο και των εκπαιδευτικών. Η έκθεση των παιχνιδιών, η διαδραστικότητα αυτών, οι διαγραμμίσεις, οι κατασκευές, η συμμετοχή, όλα αυτά βοήθησαν να τραβήξουμε το ενδιαφέρον τους. Ακόμη και σήμερα έπειτα από χρόνια, βρίσκω συνάδελφους που με ευχαριστούν γιατί τους έδειξα τον τρόπο για να απασχολούν τα παιδιά δημιουργικά.
Η επίσκεψη μου στον Δενδροπόταμο Θεσσαλονίκης αλλά και στην Ειδομένη ήταν από τις πιο δυνατές στιγμές που μου επέτρεψε να ζήσω το παιχνίδι, αφού συνειδητοποίησα την πραγματική του αξία, αυτή της επικοινωνίας. Ένας κοινός κώδικας. Τα παιδιά έπαιζαν με τέτοιο ενθουσιασμό και ζήλο και στις δυο περιπτώσεις που δεν απομακρύνονταν ακόμα και όταν το παιχνίδι είχε τελειώσει. Μολονότι με τους πρόσφυγες δεν μιλούσαμε την ίδια γλώσσα, μας ένωσε το παιχνίδι αφού μιλούσαν τα μάτια και τα συναισθήματα, οι κινήσεις και τα χαμογέλα των παιδιών.
Όσον αφορά τα παιχνίδια, αυτά που συνέλεξα χρονολογούνται από το 2000Π.Χ. μέχρι και την δεκαετία του ΄80, αυτά δηλαδή που γνώρισα και έπαιζα στο Λιβαδερό από παιδί. Πανελλαδικά τα παιχνίδια είναι ίδια αλλάζουν μόνο τα υλικά κατασκευής και τα συναντάμε σε παραλλαγές αφού από αιώνα σε αιώνα συνεχώς προστίθενται νέα στοιχεία. Τα εκθέματα που έχω είναι ακριβή αντίγραφα τα οποία πολλά από αυτά τα κατασκευάζω ο ίδιος, οι πρώτες κούκλες οι πλαγγόνες, το σείστρο δηλαδή η κουδουνίστρα όλα αυτά χρονολογούνται από το 2000Π.Χ. Το γεγονός ότι οι Αρχαίοι απεικόνιζαν τα παιχνίδια πάνω σε αγγεία, βοήθησε πολύ γιατί βλέποντας κανείς το αγγείο σε συνδυασμό με τα Αρχαία κείμενα μπορούσε να κατασκευάσει ένα ίδιο. Αυτό το επίτευγμα είναι το μοναδικό και το ξεχωριστό. Με αυτόν τον τρόπο τα παιχνίδια κατάφεραν να μείνουν στην αιωνιότητα και να περάσουν από γενιά σε γενιά με την αναβίωση τους και την συμμετοχή μικρών και μεγάλων.
Σβούρα στρόμβος
Ποια παιχνίδια ήταν τα πιο διαδεδομένα από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα;
Τα πρώτα αντικείμενα με τα οποία ερχόταν σε επαφή το παιδί ήταν τα θήλαστρα, αλλά τα πρώτα όμως καθαυτού παιχνίδια ήταν οι κουδουνίστρες. Έχω καταγράψει 15 είδη κουδουνίστρων υπάρχουν όμως και άλλες που είτε δεν έχουν βρεθεί ακόμη είτε υπάρχουν σε μουσεία αλλά δεν υπάρχει φωτογραφικό υλικό. Μια άλλη κατηγορία παιχνιδιών ήταν τα ομοιώματα ζώων και πουλιών, τα «αθύρματα» όπως τα ονόμαζαν με μια λέξη οι Αρχαίοι. Βρίσκουμε πουλιά και αγαπημένα ζώα όπως σκυλάκια, γατάκια, άλογα, πάπιες, χήνες ακόμα και ποντικάκια, σ’αυτά οικόσιτα και άγρια περνούσαν ρόδες για να μπορούν να τα μεταφέρουν ή να τα τραβούν. Μια άλλη ομάδα παιχνιδιών ήταν τα παιχνίδια επιδεξιότητας όπως ήταν η «ίυγγα» δηλαδή η βεντούζα που παίζαμε παρά πολύ στο χωριό, ένα άλλο ήταν η «σβούρα», παιχνίδια τα όποια αναφέρει και ο Όμηρος στα έργα του, οι «αστράγαλοι», αλλά και πολλά τυχερά παιχνίδια όπως τα «ζάρια», επίσης το «τάβλι» που ονομαζόταν «πόλις». Διαδεδομένα παιχνίδια ήταν η «ντάμα», η «τρίλιζα» η «εννιάρα», το «δωδεκάπετρο», υπήρχαν και πολλά επιτραπέζια παιχνίδια όπως το μεγάλο «ζατρίκιο», το πρώτο σκάκι με καταγωγή από την Κνωσό. Σε πολλά από αυτά τα παιχνίδια δεν γνωρίζουμε τους κανόνες αφού μας λείπουν τα αρχαία κείμενα, οπότε μόνο υποθέσεις μπορούμε να κάνουμε. Οι «κούνιες» δηλαδή οι αιώρες, ήταν από τα αγαπημένα παιχνίδια αφού υπήρχαν 7 είδη κούνιας, μια εξ αυτών έμοιαζε με την «τραμπάλα». Άλλοι την ονόμαζαν «ντραμάλα», η οποία περιστρεφόταν γύρω γύρω .
Άλλο αγαπημένο παιχνίδι ήταν η σφαίριση, όπως οι αρχαίοι έλληνες έτσι κι εμείς κατασκευάζαμε την αερόμπαλα και τα τόπια με την ουροδόχο κύστη του γουρουνιού. Μια άλλη ομάδα είναι τα παιχνίδια που συνδέονται με τα ήθη και έθιμα όπως είναι η «χελιδόνα» την οποία αναβιώνουν την Άνοιξη και στην Αιανή. Επίσης, τα «κουδουνίσματα των Αράπηδων» έθιμο που αναβιώνει σε όλη την Δυτική Μακεδονία αλλά και σε άλλα μέρη της Ελλάδας. Η «χάσκα» της Αποκριάς παιχνίδι στο οποίο έχουμε συμμετάσχει σχεδόν όλοι.
Στα νεότερα χρόνια παρατηρούνται αλλαγές στα παιχνίδια αλλά και ένα μεγάλο κενό στην καταγραφή των παιχνιδιών και αυτό έχει μια ιστορική εξήγηση. Οι Ρωμαίοι κάνουν κάποιες αλλαγές αλλά είναι οι κύριοι υπεύθυνοι για την διάδοση των παιχνιδιών στην Ευρώπη. Στην βυζαντινή εποχή σημειώνονται λιγότερες από δέκα καταγραφές παιχνιδιών, γεγονός που δείχνει πως ακόμα και οι πατέρες της εκκλησίας δεν επέτρεπαν το παιχνίδι. Στην τουρκοκρατία παίζουν ελάχιστα παιχνίδια όπως είναι το «λιθάρι», γενικότερα όμως το παιχνίδι παιζόταν στην φύση. Μετά την απελευθέρωση αρχίζουν τα σχολεία να οργανώνονται και επανέρχεται το παιχνίδι σ’αυτά, πάνινες κούκλες και αθλητικά παιχνίδια πρωταγωνιστούν.
Γρήγορα φτάνουμε στην δεκαετία του ’60 και ‘70, όπου κυριαρχούν τα ευρωπαϊκά παιχνίδια αλλά επανέρχονται και τα αρχαία ελληνικά μέσω της Δύσης πχ. το Σκωτσέζικο «Κέρλινγκ» συνδέεται με το αρχαίο ελληνικό παιχνίδι «σμιλάρια» που παίζονταν με πέτρινες μπάλες. Είναι προφανές πως τα ευρωπαϊκά παιχνίδια έχουν αρχαιοελληνικές ρίζες.
Σείστρο (Κουδουνίστρα) πλαταγή. Διασκέδαζε και ηρεμούσε τα μωρά, έδιωχνε τα κακά πνεύματα. Σείστρο από πηλό. Πήλινοι δίσκοι. Ανθρωπάκι 3ου αιώνα. Πήλινη κουδουνίστρα με χερούλι. Βρέφος σε λίκνο.
To «Μουσείο Παιχνιδιού» το επισκέπτονται κυρίως μαθητές προκειμένου να γνωρίσουν από κοντά τα παιχνίδια αλλά και να μάθουν για την ιστορία τους. Πόσα παιδιά φιλοξενείται καθημερινά; Δείχνουν ενδιαφέρον γι’αυτά;
Το μουσείο φιλοξενεί περίπου τέσσερις χιλιάδες επισκέπτες τον χρόνο, ευελπιστώ να φτάσουμε σύντομα τους πέντε χιλιάδες. Έχουμε επισκέπτες όλων των ηλικιών, από παιδιά προσχολικής ηλικίας έως και φοιτητές. Μας επισκέπτονται μαθητές από τα ΙΕΚ και όλα τα ιδιωτικά σχολεία της Θεσσαλονίκης αλλά και από τα σχολεία της Πελοποννήσου, της Κρήτης, της Ρόδου, της Αθήνας και όχι μόνο. Το μουσείο πλέον, έχει γίνει γνωστό πανελλαδικά.
Είναι ένας μοναδικός πολύχωρος και το πρόγραμμα του είναι εγκεκριμένο από το Υπουργείο Παιδείας. Τα παιχνιδοτράγουδα, τα λαχνίσματα και οι παραλλαγές ξεπερνούν τα χίλια, ενώ οι κατασκευές των παιχνιδιών φτάνουν και τις τετρακόσιες. Η ξενάγηση ξεκινά από παιχνίδια που νοηματοδοτούν την γέννηση του παιδιού μέχρι και την ενηλικίωση του, δηλαδή μέχρι τα παιχνίδια του συμποσίου. Είναι ένα διαδραστικό μουσείο στο οποίο τα παιδιά δεν περιορίζονται μονάχα στην ιστορία των παιχνιδιών αλλά υπάρχει χώρος που μπορούν να κατασκευάσουν παιχνίδια με την βοήθεια ενός υπεύθυνου. Επίσης, έχουν την δυνατότητα να τα πάρουν μαζί τους.
Τα παιχνίδια αυτά «μεταφέρονται» από τα παιδιά και τους εκπαιδευτικούς στα σχολεία όπου συνεχίζεται το παιχνίδι που ξεκίνησε στο μουσείο. Το πρόγραμμα του μουσείου είναι επικουρικό για τους συναδέλφους αφού τους δίνουμε το κίνητρο να κάνουν διαγραμμίσεις στον χώρο του σχολείου και να διευκολύνουν έτσι το παιχνίδι των παιδιών.
Το παιχνίδι δεν είναι απλή υπόθεση, είναι ένα κομμάτι ιστορίας και πολιτισμού, τα παιδιά πρέπει να έρθουν σε επαφή με αυτό αλλά και με τα ευτελή υλικά του, τα οποία βρίσκει ο καθένας μας στην καθημερινότητα του. Τα παιδιά αναπτύσσουν δεξιοτεχνίες, αφού δημιουργούν κάτι δικό τους με τα χεράκια τους. Αυτά είναι βασικά στοιχεία που λείπουν από την σημερινή εποχή με αποτέλεσμα την αποξένωση των παιδιών.
«Αν δεν κοιτάξουμε πίσω δεν θα πάμε μπροστά». Δεν θα πρέπει να επικεντρωνόμαστε στην απλή πληροφόρηση των παιδιών αλλά στην συμμετοχή και στην βιωματική μάθηση. Σημασία έχει πως όταν τα παιδιά επισκέπτονται το μουσείο διασκεδάζουν, ξετρελαίνονται με τα παιχνίδια και δεν θέλουν να φύγουν.
Παιχνίδια Τύχης
Φέτος θα πραγματοποιηθεί το 4ο Φεστιβάλ Αρχαίου Παιχνιδιού στο Λιβαδερό, στον τόπο καταγωγής σας. Ήταν μια εκδήλωση που έμελλε να γίνει θεσμός;
Το πρώτο Φεστιβάλ πραγματοποιήθηκε το 2015, συμμετείχαν οχτακόσιοι πενήντα μαθητές και το σεμινάριο που οργανώθηκε για τους εκπαιδευτικούς προσμετρούσε ογδόντα συναδέλφους . Η διοργάνωση και η συμμετοχή στα δυο επόμενα ήταν πολύ καλή και αυτό ήταν ενθαρρυντικό για να συνεχίσουμε και τις επόμενες χρονιές. Έτσι, έγινε θεσμός. Το Φετινό 4ο κατά σειρά Φεστιβάλ θα πραγματοποιηθεί στα τέλη Μαΐου ή το πρώτο δεκαημέρου του Ιουνίου. Επίσης, το Σεπτέμβριο θα λειτουργήσει για πρώτη φορά το «Μουσείο Παιχνιδιού» στο Λιβαδερό και θα ενταχθεί στο πρόγραμμα των σχολείων της Δυτικής Μακεδονίας. Όλοι οι μαθητές θα έχουν την δυνατότητα να το επισκεφτούν από κοντά.
Την διοργάνωση του Καλοκαιρινού Φεστιβάλ την έχετε αναλάβει εσείς σε συνεργασία με τον πολιτιστικό σύλλογο του χωριού «Νέα Γενιά». Πείτε μας για αυτήν την συνεργασία.
Για να πραγματοποιηθεί το φεστιβάλ χρειάζομαι την συμπαράσταση και την συμμετοχή του κόσμου, αρωγός της προσπάθειας είναι ο πολιτιστικός αλλά και ο αθλητικός σύλλογος του χωριού. Χωρίς την πολύτιμη συμβολή τους δεν θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί αυτή η εκδήλωση. Επίσης, Ο διευθυντής, οι μαθητές και οι δάσκαλοι του Δημοτικού σχολείου Λιβαδερού συνέβαλαν σημαντικά στο εγχείρημα αυτό. Θα ήθελα από καρδιάς να ευχαριστήσω όλους τους Λιβαδεριώτες και τις Λιβαδεριώτισσες για την βοήθεια τους, γιατί χωρίς αυτούς δεν θα τα κατάφερνα.
Αστράγαλοι (Κότσια)
Ποιες δραστηριότητες περιλαμβάνει το πρόγραμμα του Φεστιβάλ;
Το πρόγραμμα προσπαθούμε να το κάνουμε όσο πιο διαδραστικό μπορούμε, να συμβαδίζει απόλυτα με το πρόγραμμα του μουσείου. Το πρόγραμμα περιλαμβάνει την ξενάγηση στους χώρους και στα εκθέματα, την κατασκευή των παιχνιδιών από τα παιδιά και τέλος την παρουσίαση των παιχνιδιών. Στο Φεστιβάλ το κομμάτι της παρουσίασης το αναλαμβάνουν τα παιδιά του Δημοτικού. Σ’αυτή τη γιορτή του παιχνιδιού όμως, μπορούν να συμμετέχουν όλοι μικροί και μεγάλοι.
Εν τέλει πόσο σημαντικό ρόλο παίζει το παιχνίδι στην ζωή μας;
Δεν μπορεί να καταλάβει κάποιος την αξία του αν δεν έχει παίξει. Σήμερα νομίζω ότι τα παιδιά «πατάνε στο ένα πόδι», αυτό δείχνει ποσό σημαντικό είναι το παιχνίδι στην ανάπτυξη του. Μέσα από το παιχνίδι κοινωνικοποιείται, διαμορφώνεται και ολοκληρώνεται. Χωρίς αυτό είναι σαν λείπει το αλάτι από το φαγητό. Η τεχνολογία και τα μέσα της όπως είναι τα κινητά και οι υπολογιστές, είναι απαραίτητα και χρήσιμα εργαλεία αλλά όταν το παιδί μένει προσηλωμένο σ’αυτά δεν παίζει πραγματικά. Η έλλειψη του παιχνιδιού θα βγει αργότερα στην ζωή του. Θα λείπει κάτι από την ομαλή ανάπτυξη του, θα υπάρχει ένα κενό που δεν θα καλύπτεται.
