Γράφει η Μαρία Παπαλαμπροπούλου, Υπ. Διδακτόρισσα ΠΔΜ
Στον τομέα της Ανθρωπολογίας της Υγείας
Η μητρότητα αφορά σε μία βαθιά, εσωτερική κατάσταση, σε έναν δεσμό που πλάθεται μέσα στην ψυχή της γυναίκας πολύ πριν γεννηθεί το βρέφος, φορές πολύ πριν μείνει έγκυος. Ο δεσμός της που χαρακτηρίζεται από την απόλυτη μοναδικότητα, είναι που καθιστά και τόσο συγκλονιστική την απώλεια του μωρού, όταν αυτή συμβαίνει. Το περιγεννητικό πένθος, παρά το βάθος της οδύνης που προκαλεί και την τεράστια συχνότητα με την οποία συμβαίνει, παραμένει μια από της πιο αόρατες και σιωπηλές απώλειες που μπορεί να βιώσει μία μητέρα.
Το οξύμωρο αυτό χαρακτηριστικό της περιγεννητικής και εμβρυικής απώλειας που παραμένει εγκλωβισμένη στη σιωπή, δημιουργεί τεράστια εμπόδια στη διεργασία του πένθους για τη μητέρα. Υπολογίζεται ότι περίπου 1 της 4 αναγνωρισμένες κυήσεις καταλήγει σε αποβολή και η θνησιγένεια αφορά περίπου 1 της 160 εγκυμοσύνες. Ενώ οι αριθμοί αυτοί σκιαγραφούν το μέγεθος του φαινομένου, είναι ζωτικό να θυμόμαστε πως καθένας από τους στατιστικούς δείκτες αντιστοιχεί σε μια ξεχωριστή ιστορία ζωής και μια μοναδική κύηση. Αν και η απώλεια αποτελεί ένα εξαιρετικά συχνό κομμάτι της ανθρώπινης εμπειρίας, η θλίψη που τη συνοδεύει βιώνεται στη σιωπή, κάνοντας της μητέρες να αισθάνονται απομονωμένες και αβοήθητες. Η σιωπή αυτή, το στίγμα και η ντροπή λειτουργούν ως ένα πλέγμα που εμποδίζει την ειλικρινή συζήτηση και στερεί από της γυναίκες που βιώνουν αυτή τη δύσκολη δοκιμασία την απαραίτητη σύνδεση και υποστήριξη.
Κοιτάζοντας πίσω στο χρόνο μπορούμε να διαπιστώσουμε ότι η στάση απέναντι στην απώλεια κύησης δεν ήταν πάντα η ίδια. Μέχρι τον 20ο αιώνα, η συζήτηση ήταν πολύ πιο ανοιχτή. Σε περιόδους όπου ο έλεγχος των γεννήσεων ήταν σχεδόν ανύπαρκτος, μια αποβολή μπορούσε να είναι ακόμα και ανακούφιση για κάποιες γυναίκες. Επιπλέον, η σιωπή θα μπορούσε να αποβεί μοιραία αφού οι κίνδυνοι για την υγεία της μητέρας από επιπλοκές καθιστούσαν επιτακτική την ανάγκη να μιλήσει για την απώλεια και να αναζητήσει ιατρική φροντίδα. Ακόμη και τη δεκαετία του ‘70, όταν η αποβολή αναγνωρίστηκε ως ζήτημα δημόσιας υγείας, οι γυναίκες απαιτούσαν απαντήσεις και αναγνώριση, διεκδικώντας ταυτόχρονα το βασικό αναφαίρετο δικαίωμα της αυτοδιάθεσης του σώματός της και την πρόσβασή της σε ασφαλή αναπαραγωγική φροντίδα.
Της, καθώς προχωρούσε ο 20ος αιώνας, η αυξανόμενη πρόσβαση στην αντισύλληψη και της νόμιμες αμβλώσεις οδήγησε σε μια αλλαγή νοοτροπίας. Αυτό οδήγησε σε μια κοινωνική αντίληψη, που δεν ίσχυε βέβαια καθολικά, ότι οι κυήσεις που συνέχιζαν να εξελίσσονται ήταν, εξ ορισμού, επιθυμητές. Η ιατρική πρόοδος επέτρεψε την αναγνώριση της εγκυμοσύνης σε πολύ πρώιμο στάδιο και την οπτικοποίηση του εμβρύου με υπέρηχους. Αυτό, ενώ ενίσχυσε τη σύνδεση της μητέρας με το έμβρυο, ανάδειξε και επιβεβαίωσε παράλληλα την αυθεντικότητα της απώλειας, καθιστώντας την ξεκάθαρα ζήτημα «πένθους». Ένα πένθος που, για της προηγούμενες γενιές, συχνά αντιμετωπιζόταν ως αυστηρά προσωπικό και αθέατο.
Σε αυτό το πλαίσιο, η κοινωνική πρακτική αλλά και η ιατρική σύσταση ήταν να κρατούν οι γυναίκες την εγκυμοσύνη μυστική μέχρι το τέλος του πρώτου εξαμήνου, γεγονός που ενίσχυε τη σιωπή και την αορατότητα του ζητήματος. Η πεποίθηση πίσω από αυτή τη συμβουλή είναι ότι «αν συμβεί κάτι κακό, δεν θα χρειαστεί να το πεις». Αυτή η προσέγγιση, στερεί από τη γυναίκα τη δυνατότητα να λάβει υποστήριξη ακριβώς την περίοδο που είναι πιο ευάλωτη και τη χρειάζεται περισσότερο. Όταν δεν αναγνωρίζουμε της πρώιμες απώλειες, δημιουργούμε ένα στίγμα γύρω από αυτές. Αυτό οδηγεί σε βαθιά μοναξιά. Η γυναίκα αισθάνεται ότι ο πόνος της δεν αναγνωρίζεται ή ότι πρέπει να τον κρατήσει κρυφό. Συνδυαστικά με την κοινωνική επιταγή που θέλει τη γυναίκα να δείχνει «δυνατή», καταλήγει στην καταπίεση των συναισθημάτων της, οδηγώντας σε εσωτερίκευση του πένθους, με συγκεκριμένες και απτές συνέπειες για την ψυχική της υγεία και την καθημερινότητά της. Αυτές μπορεί να περιλαμβάνουν την εμφάνιση χρόνιου άγχους, κλινικής κατάθλιψης, διαταραχών ύπνου, αδυναμίας συγκέντρωσης στην εργασία και σταδιακή απομόνωση από το κοινωνικό της περιβάλλον.
Το πένθος για την απώλεια μιας κύησης δεν αφορά μονάχα στην απώλεια μιας ζωής, είναι η απώλεια ολόκληρου μέλλοντος, του ρόλου, της ταυτότητας που είχε ήδη αρχίσει να πλάθεται. Η φύση αυτού του πένθους είναι τελείως διαφορετική από την απώλεια μιας ζωής που πρόλαβε να ζήσει και να αφήσει αναμνήσεις. Δεν θρηνείς για ένα παρελθόν, αλλά για ένα μέλλον που δεν ήρθε ποτέ, για όσα δεν πρόλαβαν να συμβούν.
Ταυτόχρονα, η άγνοια του οικογενειακού και φιλικού περιβάλλοντος για τη φύση του περιγεννητικού πένθους οδηγεί σε αμήχανες ή πληγωτικές αντιδράσεις. Όταν μια γυναίκα τις ακούει, νιώθει πως ο πόνος της δεν έχει θέση πουθενά, σαν τα συναισθήματά της να είναι υπερβολικά ή ακατάλληλα για τον κόσμο γύρω της. Αυτές οι αντιδράσεις, συχνά, εκφράζονται μέσα από φράσεις που, αν και καλοπροαίρετες, πληγώνουν βαθιά. Φράσεις όπως «θα κάνεις άλλο παιδί», «τουλάχιστον ξέρεις ότι μπορείς να συλλάβεις», «ήταν πολύ νωρίς» ή «όλα για κάποιο λόγο γίνονται» ακυρώνουν τη θλίψη της μητέρας, υπονοώντας ότι η αγάπη και η απώλεια μπορούν να αντικατασταθούν. Η απώλεια αυτή απαιτεί την αναγνώριση του μωρού που χάθηκε, όσο σύντομη κι αν ήταν η ύπαρξή του, και την επικύρωση του μητρικού ρόλου.
Όταν οι γυναίκες μιλούν για την απώλειά, η ντροπή είναι ένα συναίσθημα που αναδύεται ξανά και ξανά. Πηγάζει από την εσωτερίκευση της θλίψης και τον φόβο της κοινωνικής κρίσης, ενώ τροφοδοτείται από την άδικη πεποίθηση ότι η γυναίκα φταίει για την απώλεια, καθώς αυτή εκτυλίσσεται μέσα στο ίδιο της το σώμα. Σκέψεις της όπως «Το σώμα μου απέτυχε» είναι συχνές και βασίζονται σε παρανοήσεις—αφού οι περισσότερες αποβολές οφείλονται σε χρωμοσωμικές ανωμαλίες—παγιδεύοντας τη γυναίκα σε έναν φαύλο κύκλο ενοχής και αυτοκριτικής, ο οποίος ανατροφοδοτείται συνεχώς. Η ντροπή όχι μόνο ενισχύει τη σιωπή και το στίγμα, αλλά μας κάνει να πιστεύουμε ότι είμαστε μόνες σε αυτά τα συναισθήματα. Αυτή η εδραιωμένη κουλτούρα της σιωπής γύρω από το περιγεννητικό πένθος τροφοδοτεί λανθασμένες και επικίνδυνες πεποιθήσεις, ότι οι αποβολές είναι ένα σπάνιο φαινόμενο ή ότι προκαλούνται από τον τρόπο ζωής της γυναίκας.
Για να σπάσει ο κύκλος, χρειάζεται να δώσουμε φωνή σε αυτές της εμπειρίες, να μιλήσουμε ανοιχτά, χωρίς φόβο και χωρίς ντροπή. Αν αρχίσουμε να βλέπουμε την απώλεια ως ένα κοινό, ανθρώπινο γεγονός, θα μπορούσαμε να διαλύσουμε τα συναισθήματα απομόνωσης. Αν γνωρίζουμε ότι δεν είμαστε μόνες, το στίγμα και η ντροπή αρχίζουν να χάνουν τη δύναμή τους. Μια γυναίκα έχει το δικαίωμα να πενθήσει για την απώλεια της κύησής της και για το μέλλον που δεν πραγματοποιήθηκε, χωρίς να αυτοκατηγορείται ή να υποβαθμίζει τα συναισθήματά της. Δεν υπάρχει μία «σωστή» αντίδραση στην απώλεια κύησης, ούτε και τρόπος για να πενθήσει. Κάθε γυναίκα βιώνει το πένθος με έναν τρόπο τόσο μοναδικό, όσο μοναδική ήταν και η σύνδεσή της με το μωρό που έχασε.
Εάν βρίσκεστε κοντά σε μια γυναίκα που βιώνει περιγεννητικό πένθος, η στάση σας μπορεί να είναι καθοριστική. Μια απλή, ειλικρινής φράση «λυπάμαι πολύ για την απώλειά σου» μπορεί να κάνει τεράστια διαφορά, επικυρώνοντας τον πόνο της και αναγνωρίζοντας την απώλειά της. Ακούστε χωρίς κρίση, χωρίς να προσπαθείτε να βρείτε λύσεις ή να αλλάξετε το θέμα. Η απλή παρουσία και η ειλικρινής ακρόαση είναι ανεκτίμητα δώρα. Μπορείτε να της προσφέρετε πρακτική βοήθεια, ένα μαγειρεμένο γεύμα, βοήθεια με της δουλειές του σπιτιού ή τη φροντίδα άλλων παιδιών, καθώς το πένθος είναι εξουθενωτικό. Και τέλος, δώστε της τον χρόνο που χρειάζεται, το πένθος δεν έχει χρονικό όριο. Να είστε εκεί για εκείνη μακροπρόθεσμα και ενθαρρύνετέ την να αναζητήσει επαγγελματική βοήθεια αν χρειαστεί.
