Ηλιοστάσιο ονομάζεται η στιγμή κατά την οποία ο άξονας της Γης είναι στραμμένος πιο κοντά ή πιο μακριά από τον Ήλιο, ο οποίος βρίσκεται στο ψηλότερο ή χαμηλότερο σημείο του ουρανού. Η λέξη ηλιοστάσιο προέρχεται από την λέξη «Ήλιος» και το «στέκομαι/ στάση)», καθώς λίγες μέρες πριν ή μετά τα ηλιοστάσια, ο ήλιος φαίνεται να επιβραδύνει τη φαινομενική κίνησή του προς τα βόρεια ή τα νότια, κίνηση που την ημέρα του ηλιοστασίου μηδενίζεται και αντιστρέφεται!
Στην ανθρωπολογική μελέτη των θρησκευτικών πεποιθήσεων ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τους θρησκευτικούς θεσμούς και τις θρησκευτικές ιδεολογίες έχουν οι τελετουργίες , οι εορτασμοί, η παράδοση, η νοηματοδότηση.
Αρχαίοι πολιτισμοί διοργάνωναν πολυήμερες γιορτές για να τιμήσουν τη μεγάλη νίκη του Ήλιου την 21η μεγαλύτερη ημέρα του Ιουνίου.
Στην αρχαία Ελλάδα γιόρταζαν κατά το θερινό Ηλιοστάσιο την ανάσταση της κόρης Περσεφόνης και δόξαζαν τον Διόνυσο, τον ελευθερωτή των ανθρωπίνων ψυχών. Οι αρχαίοι Έλληνες συμβόλιζαν την καλλιέργεια του σίτου με την καλλιέργεια της ψυχής. Κατά το θερινό ηλιοστάσιο ωριμάζει ο σίτος του οποίου η σπορά, η βλάστηση και η ωρίμανση εικονίζει την εξέλιξη της ψυχής που οδεύει προς την αποθέωση.
Στον ελληνικό χώρο συνδυάζεται επίσης με τις φωτιές τ’ Αϊ Γιαννιού και τον Κλήδονα, δύο έθιμα που τελούνται την παραμονή του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου (23 Ιουνίου).
Οι σύγχρονοι παγανιστές τιμούν το θερινό ηλιοστάσιο με επίκεντρο το μεγαλιθικό μνημείο του Στόουνχετζ στην Αγγλία.
Στους πολιτισμούς της Βόρειας και Κεντρικής Ευρώπης κατά τη νεολιθική εποχή είχε σχέση με τις αρχαίες γεωργικές πρακτικές.
Οι Κέλτες, οι Σλαβικοί και οι Γερμανικοί λαοί γιόρταζαν το ηλιοστάσιο ανάβοντας φωτιές, καθώς πίστευαν ότι αυτό θα ενίσχυε τη δύναμη του ήλιου για την υπόλοιπη περίοδο της καλλιέργειας και θα εξασφάλιζε καλή συγκομιδή.
Ένα τελετουργικό που λάμβανε χώρα σύμφωνα με τον ανθρωπολόγο και αστρονόμο Anthony Aveni, στη Μεσαιωνική Γερμανία κατά μήκος του ποταμού Μοζέλλα ήταν το εξής: “Οι άντρες έπαιρναν έναν μεγάλο, παλιό, τροχό βαγονιού τον διακοσμούσαν, έριχναν πάνω του πολύ άχυρο, το άναβαν και έπειτα κυλούσαν τον τροχό της φωτιάς στο ποτάμι”,
Οι νεολιθικοί Ευρωπαίοι κατασκεύαζαν επίσης αρκετούς πέτρινους κύκλους ώστε να ευθυγραμμίζονται με τις κινήσεις του ήλιου στο θερινό και το χειμερινό ηλιοστάσιο.
Στην Κίνα, το Φεστιβάλ Θερινού Ηλιοστασίου είναι ένα από τα 24 δεκαπενθήμερα τμήματα που οι Κινέζοι χωρίζουν το έτος, καθένα από τα οποία συμβολίζει τη θέση του ήλιου, τα εποχιακά φαινόμενα και τη γεωργική δραστηριότητα. Το ηλιοστάσιο σηματοδοτεί τη στιγμή που η διεκδικητική δύναμη «γιανγκ» του ζεύγους «γιν-γιανγκ» φτάνει στο αποκορύφωμά της.
Στη Wicca (μία θρησκεία, παρακλάδι του παγανισμού, η οποία βασίζεται στην φύση και στη δύναμή της που αναπτύχθηκε στην Αγγλία στα μέσα του 20ου αιώνα) η ημέρα του θερινού ηλιοστασίου είναι γνωστή και ως Litha, γιορτή της ανάπτυξης της γης, γιορτή που οι άνθρωποι δοξάζουν τον Ήλιο, που ζεσταίνει και όπου κάτω από τις ζεστές του ακτίνες η γη ευδοκιμεί και παράγει τους καρπούς της. Η Litha θεωρείται ημέρα χαράς για την πλήρη επιστροφή του φωτός και ημέρα εσωτερικής δύναμης.
Σε κάθε περίπτωση το Θερινό Ηλιοστάσιο κουβαλά θρησκευτικές, τελετουργικές, λογοτεχνικές ακόμη και προσωπικές ερμηνείες που αφορούν, εμπλέκουν και νοηματοδοτούν όλη την ανθρώπινη εμπειρία και ιστορία.
