Πριν από μερικές δεκαετίες, ο άνθρωπος χρησιμοποιούσε ευρέως διάφορα είδη χλωρίδας για την κάλυψη των βασικών του αναγκών, όπως για τροφή, θέρμανση και στέγη. Σε κάποια από αυτά απέδιδε μαγικές, μυθικές και υπερφυσικές ιδιότητες. Ένα τέτοιο φυτό είναι ο μανδραγόρας!
Ο μανδραγόρας είναι γνωστός για τις φαρμακευτικές του ιδιότητες σε πολλές χώρες της Ευρώπης και της Ασίας, γι’ αυτό και αποκαλείται και ως Μανδραγόρας ο φαρμακευτικός. Περιέχει μικρό ποσοστό αλκαλοειδών, ιδιαίτερα η πασσαλώδης ρίζα του, τα οποία είναι πολύτιμα φαρμακευτικά συστατικά με αντισπασμωδικές, καταπραϋντικές, διεγερτικές και ναρκωτικές ιδιότητες. Ωστόσο, είναι τοξικό φυτό που σε μεγάλες, μη ελεγχόμενες δόσεις μπορεί να προκαλέσει παραλήρημα, ακόμη και θάνατο.
Το γένος Mandragora ανήκει στην οικογένεια των Στρυχνοειδών (Solanaceae) και περιλαμβάνει πέντε είδη σε ολόκληρο τον κόσμο. Στην Κύπρο συναντούμε μόνο το είδος Mandragora officinarum. Ο μανδραγόρας ή Καλάνθρωπος ή Μηλοπηπωνιά, είναι κοινό ιθαγενές φυτό της Κύπρου, με ευρεία εξάπλωση στην Ευρώπη και στην Ασία. Φυτρώνει σε μεγάλο εύρος ενδιαιτημάτων, κατά μήκος δρόμων, σε χέρσα εδάφη, σε οπωρώνες και σπανιότερα σε αμμώδεις παραλίες, σε υψόμετρο από 0 έως 650 μ.
Το είδος Mandragora officinarum περιλαμβάνεται στο Παράρτημα ΙV της Οδηγίας των Οικοτόπων (92/43/ΕΟΚ), γεγονός που συνεπάγεται ότι αποτελεί φυτό κοινοτικού ενδιαφέροντος που χρήζει αυστηρής προστασίας. Στην Κύπρο έχει ευρεία εξάπλωση, ιδιαίτερα σε χαμηλά και μέσα υψόμετρα ενώ το μέρος του πληθυσμού του βρίσκεται σε προστατευόμενες περιοχές του δικτύου Natura 2000 και Εθνικά Δασικά Πάρκα ή άλλη κρατική δασική γη με ελεγχόμενες δραστηριότητες.
Ο μανδράγορας ανά τους αιώνες
Οι αρχαίοι Έλληνες και οι Ρωμαίοι χρησιμοποιούσαν τον μανδραγόρα ως υπνωτικό και ηρεμιστικό, ενώ κατά τον Μεσαίωνα χρησιμοποιούσαν το φυτό ως αναισθητικό στις εγχειρήσεις. Πέρα από μαγικές, μυθικές, υπερφυσικές και θρησκευτικές ιδιότητες που κατά καιρούς αποδίδονταν στον μανδραγόρα, χρησιμοποιούνταν επίσης ως φυλακτό για την προστασία από την ασθένεια και τον θάνατο. Πίστευαν ότι η παρουσία του οφειλόταν σε φαινόμενα μετεμψύχωσης ατόμων που είχαν αυτοκτονήσει στο συγκεκριμένο σημείο και πως όταν ξεριζωθεί ακούγεται μια δυνατή κραυγή. Έτσι, ξερίζωναν τα φυτά νύχτα με πανσέληνο, με τη συνοδεία ιεροτελεστιών και με τη βοήθεια ενός μαύρου σκύλου, τον οποίο έδεναν πάνω στο φυτό με σχοινί.
Ακόμη, κατά τους βιβλικούς χρόνους, πίστευαν ότι οι καρποί του μανδραγόρα διευκολύνουν τη σύλληψη. Στην Παλαιά Διαθήκη γίνεται αναφορά στους καρπούς του, που όταν φαγωθούν λύνουν τη στείρωση. Στον μανδραγόρα αποδόθηκαν ακόμη και αφροδισιακές ιδιότητες, με αποτέλεσμα η θεά Αφροδίτη, μεταξύ άλλων, να αποκαλείται Μανδραγορίτις Αφροδίτη. Επίσης, εικόνα από το βιβλίο «Περί ύλης ιατρικής», από χειρόγραφο του 512 μ.Χ., δείχνει τη Θεά των ανακαλύψεων, Εύρεσις, να παραδίνει στον Διοσκορίδη την θαυματουργή ρίζα του Μανδραγόρα, η οποία έχει ανθρώπινη μορφή.
Λίγα λόγια για το φυτό
Πρόκειται για πολυετή πόα, χωρίς βλαστό, συνήθως μέχρι 10 εκ. ύψος, με χοντρή, σαρκώδη ρίζα, απλή ή διακλαδισμένη, που πολλές φορές έχει ανθρωπόμορφο σχήμα. Τα φύλλα είναι μεγάλα, παράριζα σε ρόδακα. Τα άνθη του εκφύονται από το κέντρο του ρόδακα των φύλλων και έχουν κυανό ή πορφυρό χρώμα και σπανιότερα λευκό με κυανές νευρώσεις. Οι καρποί του Μανδραγόρα είναι σαρκώδεις, σφαιρικές ή ωοειδείς ράγες με κίτρινο πορτοκαλί χρώμα. Ανθίζει από τον Δεκέμβριο μέχρι τον Απρίλιο.
Φωτογραφίες: Χαράλαμπος Χριστοδούλου, Τμήμα Δασών
Έρευνα: Γεωργία Χρυσοστόμου, Κωνσταντίνος Ιωσήφ & Χαράλαμπος Χριστοδούλου, Τμήμα Δασών
Βιβλιογραφία
Meikle R. D., 1985. Flora of Cyprus, Volume 2 The Royal Botanic Gardens, Kew. p.1188
Τμήμα Δασών. 1997. Αγριολούλουδα και άλλα φυτά της κυπριακής γης. Υπουργείο Γεωργίας, Φυσικών Πόρων και Περιβάλλοντος: 118.
Χατζήκυριακου Γ. 1990. Γνωριμία με την χλωρίδα της Κύπρου. Δασικοί θησαυροί: 23. Λευκωσία: Φιλοδασικός Σύνδεσμος Κύπρου.
Baumann H. 1993. Greek Wild Flowers and Plant Lore in Ancient Greece. Translated and revised by W. T. & E.R. Stearm. London: Herbert Press. 1993.
