Στην ιστορία των ιδεών και της σκέψης αυτό που ονομάζουμε «ανθρωπολογία» είτε ως ερμηνευτικό σχήμα για την πορεία της ανθρωπότητας είτε ως ειδική κοινωνιολογική επιστήμη, η οποία διαμορφώθηκε κατά τον 19ο αιώνα, κατέχει κεντρική θέση στις πνευματικές επεξεργασίες της ίδιας της ανθρωπότητας.
Με άλλα λόγια, τι είναι ο άνθρωπος, ποια είναι η καταγωγή του, τι κάνει επί της Γης και γιατί το τέλος του είναι ο θάνατος, όπως και πολλά άλλα ερωτήματα στον κατάλογο της ύπαρξης του ανθρώπου συνιστούν το μέγιστο ερώτημα του κόσμου μας. Ο Martin Heidegger έχει συνοψίσει τη σχετική προβληματική στο έργο του «Είναι και Χρόνος» (1927), δηλαδή πριν από έναν αιώνα. Υποστηρίζει ότι ο θάνατος για τον άνθρωπο είναι η πραγματολογική συνθήκη της ζωής του.
Στις συνθήκες του 21ου αιώνα αυτή η αγωνία του ανθρώπου μπροστά στον θάνατο και εντός των πραγματολογικών συνθηκών που είναι οι κρίσεις (κοινωνικές, οικονομικές, πανδημικές κ.λπ.) έχει μετατραπεί σε θέμα επεξεργασίας και από τη σκοπιά της τέχνης, των εικαστικών τεχνών εν γένει. Ο καλλιτέχνης-δημιουργός Ηλίας Χαρίσης με το έργο του απαντάει στα προβλήματα της εποχής μας και της κοινωνίας μας με τον δικό του δημιουργικό τρόπο. Πριν προχωρήσω στην ερμηνευτική ανάλυσή μου για το έργο του Χαρίση θέλω να παραθέσω την επισήμανση του συναδέλφου μου Jacques Rancière, ο οποίος σημειώνει τα εξής: «Ο ορισμός του ζωγραφικού γεγονότος είναι στην πραγματικότητα η άρθρωση δύο αντιφατικών μεταξύ τους λειτουργιών. Δηλαδή της εικαστικής μορφής από τη μία και της ιδεολογικής συνθήκης από την άλλη» (Jacques Rancière: Το πεπρωμένο των εικόνων – μτφρ. – επίμετρο: Θωμάς Συμεωνίδης, εκδ. Στερέωμα, σελ. 100). Ο Χαρίσης ως δημιουργός στη ζωγραφική τέχνη υπερασπίζεται το έργο του έως τα όριά του. Πρέπει να ομολογήσω ότι δεν έχω συναντήσει καλλιτέχνη-δημιουργό, ο οποίος να έχει διεισδύσει τόσο βαθιά στον εαυτό του και να έχει μετατρέψει τον ίδιο τον χώρο δημιουργίας του (το εργαστήριό του) σε έργο τέχνης. Αυτή η εμπειρία μου στο εργαστήριο του Χαρίση απελευθερώνει την ίδια την προσωπική αισθητική προσέγγισή μου στο έργο του. Θέλω να πω ότι η καλλιτεχνική δημιουργία του Χαρίση υποστασιοποιεί αισθητικά πράγματα για την Ελλάδα του τέλους του 20ού και των αρχών του 21ου αιώνα. Κατά τα τελευταία τριάντα χρόνια (1990-2020) η ελληνική κοινωνία ακολουθεί πολιτικούς δρόμους αυτοπροσδιορισμού της, οι οποίοι υπαγορεύονται από τις συνθήκες της παγκοσμιοποίησής της αλλά ταυτόχρονα έχουν να κάνουν με την ημιτελή διαδικασία συγκροτήσεώς της ως νεωτερική πολιτική κοινωνία. Κατά την ιστορική αυτή φάση η ελληνική τέχνη παραπαίει και δεν έχει ούτε εσωτερικό (δηλαδή ενδοκαλλιτεχνικό) αλλά και ούτε κοσμοθεωρητικό προσανατολισμό. Ως εθνοτική νεωτερική κοινωνία και ως σύγχρονη τέχνη, βρισκόμαστε μπροστά στα κοινωνικο-οικονομικά και αισθητικά αδιέξοδα που αντιμετωπίζει κάθε πολιτική κοινωνία της ευρωπαϊκής περιφέρειας.
Η δημιουργία του Χαρίση θέτει προς επεξεργασία τα εξής τρία ερωτήματα: Πρώτον, στις συνθήκες μιας παγκοσμιοποίησης που έχει ακυρωθεί και στις συνθήκες ενός απαρχαιωμένου αυτοπροσδιορισμού, πού βρίσκεται ο άνθρωπος ως οντότητα της κοσμογένεσης; Το δεύτερο ερώτημα έχει να κάνει με τον κοινωνικό και τον κοσμογενετικό ρόλο της τέχνης, της καλλιτεχνικής δημιουργίας. Και σ’ αυτό το ερώτημα απαντάει ο Χαρίσης. Και η απάντησή του είναι η εξής: Το εικαστικό «έμβρυό» του είναι ο άνθρωπος της εποχής μας και της κοινωνίας μας. Μόνον εάν οι πραγματολογικές συνθήκες της ανθρώπινης ύπαρξης ταυτιστούν με την εμβρυακή κατάσταση του ίδιου του ανθρώπου, μόνον τότε μπορούν να διαμορφωθούν οι ιστορικές προοπτικές της λύτρωσης της ανθρωπότητας.
Οσον αφορά το τρίτο ερώτημα: Πώς η τέχνη (δηλαδή η ζωγραφική, η ποίηση, ο δημιουργικός κόσμος εν γένει) μπορεί να συνυπάρξει με το τεχνοκρατικό-ψηφιακό σύμπαν, ο Χαρίσης με το εικαστικό έργο του υπερασπίζεται τη διαλεκτική διαμεσολάβηση της καλλιτεχνικής μορφής και της ιδέας ή του περιεχομένου. Κάθε εποχή ή ιστορική φάση εξέλιξης της ανθρωπότητας «κατασκευάζει» τον εαυτό της. Η ιστορική συνθήκη είναι η απόλυτη οντολογική κατάσταση. Και, ταυτόχρονα, ο αισθητικός κανόνας υποστασιοποιεί τη συνειδησιακή διαδικασία της κοινωνίας με την ιστορική συνθήκη της.
Ο Χαρίσης στην καλλιτεχνική δημιουργία του «κατασκευάζει» μια ανθρωπολογία στη σύγχρονη εποχή, όπως μέχρι τώρα την περιέγραψα. Δηλαδή, κατά τον Χαρίση, ο άνθρωπος βρίσκεται ο ίδιος (ή ορθότερα τοποθετεί τον εαυτό του) στη φυσικο-κοινωνική κατάσταση του «εμβρύου όντος». Από την άλλη, ο ίδιος ο άνθρωπος στην ιστορική εξέλιξή του δεν έχει «ξεφύγει» από το καθεστώς της ενδομήτριας ζωής του. Περάσαμε δύο αιώνες «διαφωτισμού» (18ος και 19ος αιώνας), αλλά τελικά ο άνθρωπος αυτοπροσδιορίζεται στις εικαστικές συνθήκες του Χαρίση. Δηλαδή ως «έμβρυο».
Η εικαστική παρέμβαση του Χαρίση στον προβληματισμό της ιστορικο-κοινωνικής εξέλιξης του ανθρώπου περιλαμβάνει ένα καλλιτεχνικό κεφάλαιο, το οποίο τελικά είναι και η «καινοτομία» του ίδιου του δημιουργού στον κόσμο μας.
Η ζωγραφική εικόνα του «εμβρύου» στην τέχνη του Χαρίση δημιουργήθηκε με μια ειδική τεχνική μέθοδο που ονομάζεται «Oil-stick». Αυτή η τεχνική μέθοδος αποδείχτηκε ότι τελικά «κατασκεύασε» την εσωτερική διαλεκτική σύνδεση (ή και σύνθεση) μεταξύ μορφής και ιδέας. Η εικαστική μορφή του «εμβρύου» είναι η ανθρώπινη συνθήκη στη σύγχρονη εποχή μας. Αυτό το θεματικό αποτέλεσμα δημιουργήθηκε με την εικαστική μέθοδο που επινόησε ο Χαρίσης. Αυτή η εικαστική μέθοδος συνίσταται στο εξής: ενώ στις παραδεδομένες εικαστικές εργασίες το μορφολογικό επίπεδο έπαιζε τον ρόλο του υποστηρικτή σε σχέση προς το θεματικό επίπεδο, ο Χαρίσης ανατρέπει αυτή τη σχέση: μορφής και ιδέας ή θέματος. Οσοι έχουμε μελετήσει την «Αισθητική Θεωρία» του Th. W. Adorno έχουμε κατανοήσει την «εικαστική καινοτομία» του Χαρίση. Ο δημιουργός Χαρίσης μάς λέει τα εξής: Οσο το εικαστικό υλικό δεν μπορεί να ενσωματωθεί στο θεματικό πρόγραμμα του καλλιτέχνη-δημιουργού τόσο ο ίδιος ο καλλιτέχνης θα «ψάχνει να βρει τον δρόμο» του. Με άλλα λόγια, υποστηρίζω ότι ο Χαρίσης με το εικαστικό έργο του εισάγει την «καινοτομία» σύμφωνα με την οποία το εικαστικό υλικό συνδέεται με τη θεματική της εποχής με εσωτερικό και διαλεκτικό τρόπο. Πράγματι στο τελικό εικαστικό αποτέλεσμα του πίνακα αυτός που βιώνει την αισθητική εμπειρία δεν μπορεί να ξεχωρίσει τι είναι μορφή και τι είναι περιεχόμενο. Το θέμα «έμβρυο» ως μεταφορά της ανθρώπινης συνθήκης στο εικαστικό έργο του Χαρίση υπενθυμίζει σε όλους μας ότι ο άνθρωπος μπροστά στην αγωνία του θανάτου μόνον ως υποκείμενο και δημιουργός της ιστορικής πορείας του μπορεί να υπάρξει.
Το τελικό συμπέρασμα στις θεωρητικο-αισθητικές ερμηνείες μου συνίσταται στο εξής: Κατά τον Χαρίση ο άνθρωπος μπορεί να υπάρξει στις συνθήκες της πείνας, της δίψας, της γενικής ανημπόριας του εν γένει ως δημιουργός μόνον και εάν «κατασκευάσει» τον ομφάλιο λώρο με τις συνθήκες που τον γέννησαν. Στο εικαστικό επίπεδο, κατά τον Χαρίση πάντοτε, αυτός ο οντολογικός ομφάλιος λώρος της ανθρώπινης συνθήκης δεν είναι παρά ο εσωτερικός διαλεκτικός σύνδεσμος εικαστικού υλικού και θέματος στην καλλιτεχνική δημιουργία. Μπροστά στα αδιέξοδα της εποχής μας μπορούμε να υπάρξουμε ως άνθρωποι στις συνθήκες του «εμβρύου», δηλαδή στις μεταφορές του πνεύματος και της τέχνης. Η εικαστική δημιουργία του Χαρίση θέτει το μείζον πρόβλημα της ύπαρξης του ανθρώπου στις βάσεις του ανθρωπισμού και της ίδιας της τέχνης ως δημιουργίας.
*Καθηγητής Πολιτικής Φιλοσοφίας και Αισθητικής Θεωρίας στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης
