Η γλώσσα ενός λαού και τα γλωσσικά ιδιώματα ενός τόπου, αποτελούν τα βασικά χαρακτηριστικά της ανάδειξης της καθημερινής ζωής των πολιτών, των παραδόσεων και των εθίμων, των γνωμικών και των αποφθεγμάτων, όπως αυτά διατυπώνονται μέσω των σκωπτικών διηγήσεων, των τραγουδιών και των παροιμιών. Αξίζει να σημειωθεί ότι, τα γλωσσικά ιδιώματα της Κοζάνης, οφείλουν την εμφάνισή τους σε ιστορικούς και γεωγραφικούς κυρίως παράγοντες, όπως είναι η εισχώρηση πλυθησμών από περιοχές της Μακεδονίας και της Ηπείρου, αλλά και της επαφής με τα Βαλκάνια.
Αναλυτικότερα, το Κοζανίτικο ιδίωμα, εντάσσεται στην κατηγορία των βόρειων νεοελληνικών ιδιωμάτων, καθώς χαρακτηρίζονται από δύο φωνολογικά γνωρίσματα, που είναι η κώφωση, δηλαδή η μετατροπή των άτονων φωνηέντων (ε) και (ο), σε (ι) και (ου), αντίστοιχα και η αποβολή των άτονων (ι) και (υ). Στον παρακάτω πίνακα, καταγράφονται λέξεις, οι οποίες περιλαμβάνουν το κοζανίτικο ιδίωμα με την σημασία τους, όπως επίσης και συχνές προτάσεις/εκφράσεις, που χρησιμοποιούν οι πολίτες της Κοζάνης, στον προφορικό λόγο τους, ακόμη και σήμερα.
| Α | Αμπόχνου | Σμπρώχνω | Άμπουξέ-τουν! |
| Β | Βγιό | Περιουσία | Ξέρς τί άτιμου βγιό είνι; (παλιοχαρακτήρας) |
| Γ | Γκουργκυλώ | Τσουλάω/κατρακυλάω | Πέτρα απ’ γκουργκυλάει χουρτάρ ́ δεν τσακών ́. |
| Δ | Δικανίκ ́ | Μπαστούνι | Σι χράζ ́ δικανίκ ́!
(θες ξύλο) |
| Ε | Έβγατι | Βγέστε | Έβγατι όξου, να σας ιδούμι. |
| Ζ | Ζητλαρίτ ́κους | Μίζερος | ζητλαρίτ ́κα φαϊά |
| Η | Ήσαν | Ήσουν | Μνιά ζουή αλαφρός ήσαν. |
| Θ | Θιρμένουμι
|
Ανεβάζω πυρετό | Του κιφάλι-μ’ έκιγιν σά νάμαν θιρμασμένους. |
| Ι | Ιλιάτσ ́
|
Γιατροσόφι | Μαύρου βρασμένου μι ζάχαρ ́ για ιλιάτσ ́. |
| Κ | Κασ ́μιρέβου
|
Κοροϊδεύω
|
Πότι τουν κασ ́μέριβιν, πότι τουν πινούσιν. |
| Λ | Λουζγιάζου | Μπερδεύω | Άιντι τώρα να τα ξιλουζγιάεις. |
| Μ | Μσός
|
Μισός | Ιμείς κι του μσό μσό του λέμι κι’ αυτό. |
| Ν | Νησ ́κούρα | Πεινάλας | Είν ́ αφτός μνιά νησ ́κούρα! |
| Ξ | Ξισυλλόιαστους | Αλαφρόμυαλος | Ντίπ ξισυλλόιαστους! |
| Ο | Όκαχτους | Απαράλλαχτος | Όκαχτ ́ η μάνα-τς. |
| Π | Πλιμόν ́ | Πνευμόνι | Μ ́ έπρηξις του πλιμόν ́! |
| Ρ | Ρακή | Τσίπουρο | Σ ́νάζουμι ρακές. |
| Σ | Σουντώ | Ορμάω | Σουντάει του σ ́κλί. |
| Τ | Τιντώνουμι | Ξαπλώνω | Τιντώθκαμι στα μιντιρλίκια. |
| Υ | Υστιρότιρα | Αργότερα | Δέν ξέρουμι υστιρότιρα τί τα γέν ́. |
| Φ | Φτώ
|
Φτύνω | Ικεί απ’ τα φτήσουμι δεν αγλείφουμι. |
| Χ | Χουρατάς | Βεγκέρα | Κάθουμάσταν στου χουρατά. |
| Ψ | Ψίχα | Λίγο(ς) | Έφκιασιν ψίχα σαραϊλί. |
| Ω | Ώρα | Ώρα | Έλα μι ‘ν ώρα-σ’. (στην ώρα-σου) |
Συλλογή πληροφοριών και λέξεων, από την εθελόντρια: Γιώτα Παπαϊωάννου σε συνεργασία με το Κοζανιτολόγιο, το οποίο ευχαριστούμε πολύ για την πολύτιμη συμβολή του.
