Οι τρεις παραλίμνιες νεκροπόλεις της Κρεπενής αλλάζουν το αρχαιολογικό τοπίο της περιοχής

Μια ζεστή μέρα του Ιουλίου 2014 … ‘σήμανε συναγερμός’ … στην Αρχαιολογική Υπηρεσία της Καστοριάς.Κατά τη διάνοιξη χάνδακα για την τοποθέτηση αποχετευτικού αγωγού στην περιοχή της Κρεπενής της κοινότητας Μαυροχωρίου, στο νοτιοανατολικό τμήμα της Λίμνης Ορεστίδος, το εκσκαφικό μηχάνημα δεν αφαιρούσε μόνο αμμώδεις επιχώσεις. Έφερε στο φως και θραύσματα αγγείων πρώιμων ιστορικών χρόνων μαζί με πολλά ανθρώπινα οστά. Αμέσως, σύμφωνα με τις διατάξεις του αρχαιολογικού Νόμου 3028/2002 «Για την προστασία των Αρχαιοτήτων και εν γένει της Πολιτιστικής Κληρονομιάς», οιεκσκαφέςτου έργου αποχέτευσης διακόπηκαν. Ακολούθησε προσεκτική αυτοψία στο χώρο από αρχαιολόγους και άλλο ειδικευμένο προσωπικό της αρμόδιας Εφορείας Αρχαιοτήτων, που οδήγησε στην αναγνώριση καταλοίπων αρχαίου νεκροταφείου σε μήκος αρκετών δεκάδων μέτρων εκατέρωθεν του χάνδακα. Στη συνέχεια κινήθηκαν οι προβλεπόμενες από το Νόμο διαδικασίες για την σύνταξη Μνημονίου Συνεργασίας μεταξύ Δήμου και Εφορείας Αρχαιοτήτων για την πραγματοποίηση σωστικών ανασκαφών με χρηματοδότηση από το υπό εξέλιξη και συγχρηματοδοτούμενο έργο του Δήμου Καστοριάς.

Αυτή ήταν η αρχή του ιστορικού αποκάλυψης στην Κρεπενήνέων σημαντικών θέσεων της αρχαιότητας, που αλλάζουν το αρχαιολογικό τοπίο της περιοχής. Μετά τον Ιούλιο του 2014, τη σκυτάλη πήρε ο Νοέμβριος του 2014: η προσεκτική επέκταση του χάνδακα αποχέτευσης εκτός των ορίων του νεκροταφείου της Πρώιμης Εποχής Σιδήρου, είχε σαν αποτέλεσμα την αναγνώριση της παρουσίας ταφικών καταλοίπων μίας ακόμη νεκρόπολης, που χρονολογείται στους ύστερους αρχαϊκούς χρόνους (β΄ μισό 6ου αι.), δηλαδή είναι νεότερη και σε απόσταση περίπου 250 μ. νοτιότερα της προηγούμενης. Νέες αποκαλύψεις, όμως,προστέθηκαν και το καλοκαίρι του 2015: ηπραγματοποίηση συστηματικήςανασκαφικής διερεύνησης-στο συνήθως μικρό εύρος ανάπτυξης του χάνδακα αποχέτευσης- εμπλούτισε ακόμη περισσότερο τις γνώσεις μας για τη διαχρονική χρήση της παραλίμνιας ζώνης στην περιοχή της Κρεπενής με την αποκάλυψη ενός τρίτου οργανωμένου χώρου ενταφιασμώνκατά τους πρώιμους ελληνιστικούς χρόνους (τέλος 4ου/αρχές 3ου αι. π.Χ.).

Τα αποτελέσματα της σωστικής ανασκαφικής έρευνας 2014-2015 στην Κρεπενήανακοινώθηκαν στην 29η Συνάντηση για το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και τη Θράκη, την Πέμπτη 3 Μαρτίου 2016, στην Αίθουσα Τελετών της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ,με τίτλο «Η Μνήμη της Αθανασίας. Παραλίμνιες νεκροπόλεις από τους πρώιμους ιστορικούς έως τους ελληνιστικούς χρόνους στην Κρεπενή Καστοριάς».Την ανακοίνωση υπέγραφαν η επικεφαλής της ανασκαφικής έρευνας Δρ Γεωργία Στρατούλη, Προϊσταμένη του Τμήματος Προϊστορικών & Κλασικών Αρχαιολογικών Χώρων, Μνημείων, Αρχαιογνωστικής Έρευνας& Μουσείων της Εφορείας Αρχαιοτήτων Καστοριάς, και οι συμβασιούχοι αρχαιολόγοι Νατάσα Κυριατζή και Ιωάννης Πετσάλνικος. Το ανασκαφικό έργο υποστήριξαν με ευσυνειδησία δώδεκα (12) έμπειροι εργατοτεχνίτες ανασκαφών. Τα τοπογραφικά σχέδια και η ενδελεχής φωτογραμμετρική τεκμηρίωση οφείλεται στους τοπογράφους μηχανικούς Κατερίνα Μπουτσιάδου και Διονύση Ανδρεώλα καθώς και στον φωτογράφο Γιώργο Βλάχου. Τη συντήρηση ευρημάτων στο εργαστήριο, όπως και στερεώσεις υλικών στο ανασκαφικό πεδίο πραγματοποίησαν οι συντηρήτριεςαρχαιοτήτων Ελβίρα Λουκάκου και Ειρήνη Τζήμα, με την υποστήριξη σε μερικές δύσκολες περιπτώσεις της εξαιρετικά έμπειρης συντηρήτριαςCarlaBlascoAguirre.

Οι συνθήκες πραγματοποίησης της ανασκαφικής έρευνας ήταν μάλλον δυσχερείς: η ανάπτυξη της ανασκαφής περιοριζόταν κατά κύριο λόγο στο μικρό πλάτος του χάνδακα τοποθέτησης του αποχετευτικού αγωγού (περ. 70 – 100 εκ.), ενώ η αστάθεια των παρειών των σκαμμάτων -λόγω της αμμώδους σύστασης των επιχώσεων- δημιουργούσε σοβαρές δυσκολίες στην τεκμηρίωση των ανασκαφικών δεδομένων. Εντούτοις, η αρχαιολογική σκαπάνη έφερε στο φως τρεις νεκροπόλεις, που υπαινίσσονται την παρουσία ισάριθμων και άγνωστων προς το παρόν οικιστικών συνόλων, σε μικρή πιθανότατα απόσταση από την περιοχή έρευνας. Από τα διαθέσιμα στοιχεία για τηνδιάταξη των ταφών και την οργάνωση του χώρου των νεκροπόλεων, την κατάσταση διατήρησης των οστών και τα κτερίσματα των ταφών προκύπτουν ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις για διαφορές στις ταφικές πρακτικές και την κοινωνική οργάνωση των διαφορετικών ιστορικών περιόδων που αντιπροσωπεύουν τα υπό συζήτηση νεκροταφεία.

Η παλαιότερη από τις τρεις νεκροπόλεις χρονολογείται στην Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου (8ος & 7ος αι. π.Χ.). Η έκτασή της εκτιμάται σε περίπου 1,6 στρέμματα. Περιλαμβάνει μονές ταφές, ενηλίκων και των δύο φύλων, καθώς και παιδιών. Οι νεκροί ενταφιάζονταν σε ύπτια στάση και με ενιαίο προσανατολισμό, συνήθως σε απλούς λακκοειδείςτάφους, και σπάνια σε κιβωτιόσχημους. Η διάταξη των τάφων ήταν παράλληλη και ιδιαίτερα πυκνή, σε αρκετές περιπτώσεις και επάλληλη. Τους νεκρούς συνόδευαν λίγα κτερίσματα, συγκεκριμένα χάλκινα κοσμήματα και εξαρτήματα ένδυσης, όπως ενώτια και δακτυλίδια, περόνες και οκτώσχημες πόρπες, καθώς και πήλινα αγγεία, χειροποίητα ή/και τροχήλατα, άβαφα ή/και με γραπτή αμαυρόχρωμη διακόσμηση. Οι ταφικές πρακτικές αυτής της νεκρόπολης προδίδουν ένα κοινωνικό μόρφωμα μάλλον χαμηλής διαστρωμάτωσης και εμπεδωμένης συλλογικής ταυτότητας.

Η δεύτερη νεκρόπολη απέχει, όπως έχουμε ήδη αναφέρει, 250 μ. από την προηγούμενη. Έχει έκταση διπλάσιααπό εκείνη (η επιφάνειά της είναι κατ’ εκτίμηση 2,5-3,0 στρέμματα) και χρονολογείται στο β΄ μισό του 6ου αι. π.Χ. (υστερο-αρχαϊκοί χρόνοι). Συνολικά, ερευνήθηκαν δέκα (10)τάφοι,όλοι λακκοειδείςκαι με τους νεκρούς, και των δύο φύλων, σε ύπτια στάση. Η αραιή διάταξη των τάφων, η ποικιλία -σε είδος και ποσότητα- των κτερισμάτων που συνόδευαν τους νεκρούς στο ταξίδι τους στο ‘επέκεινα΄, όπως και η διαφορετικότητα του χώρουή/και του χρόνου εναπόθεσής τουςεντός ή επί του ταφικού ορύγματος, δηλώνουν διαφορετικές ταφικές πρακτικές. Επιπλέον, η παρουσίαστον περιορισμένο χώρο έρευνάς μας μίας τουλάχιστον συγκέντρωσης πλούσιων και όμοια κτερισμένωνταφών υποδεικνύει ότι η υστερο-αρχαϊκή νεκρόπολη της Κρεπενής ήταν πιθανότατα οργανωμένη σε συστάδες τάφων βάσει της κοινωνικής θέσης των νεκρών, των συγγενικών δεσμών τους, ή άλλων κριτηρίων. Η ερευνηθείσα συστάδα τάφων περιλάμβανε τουλάχιστον τρείς ταφές, εκ των οποίων οι δύο πρέπει -βάσει των κτερισμάτων τους- να ανήκαν σε γυναίκες. Και οι τρείς αυτές ταφές ήταν πλούσια κτερισμένες με χάλκινα κοσμήματα και εξαρτήματα στερέωσης ενδυμάτων, όπως πολλές επάλληλες σειρές από ψέλλια (βραχιόλια) στα άνω, ή και στα κάτω άκρα (μία από τις ‘χάλκινες αριστοκράτισσες’ της Κρεπενήςέφερε 72 ψέλλια!), ενώτια και δαχτυλίδια, αλλά και πόρπες και περόνες. Επιπλέον, φορούσαν περιδέραια με χάντρες από γυαλί και ήλεκτρο. Εκτός από τα κοσμήματα, τις συνόδευαν ένα ή δύο αγγεία, τοποθετημένα μέσα στο ταφικό όρυγμα. Περισσότερα πήλινα ή και άλλα σκεύηγια αποθήκευση, σερβίρισμα και κατανάλωση υγρών (π.χ. υδρίες, οινοχόες, κοτύλες) και επιπλέον σκεύη με αλοιφές, έλαια και αρώματα για την φροντίδα του σώματος (π.χ. γυάλινα πολύχρωμα αλάβαστρα/μυροδοχεία και εξάλειπτρα) απέθεταν οι οικείοι τους σε πατούρα πάνω από τοταφικό όρυγμα, πιθανώς σε επιμνημόσυνη τελετή. Οι πλούσιες αυτές γυναικείες ταφές υπαινίσσονται με σαφήνεια την ύπαρξη ισχυρής κοινωνικής διαστρωμάτωσης(και) στην Κρεπενή του β’ μισού του 6ου αι. π.Χ. Ερευνήθηκαν, επίσης, μία ή δύο ανδρικές ταφές, με δηλωτική για το φύλο του νεκρού την παρουσία μεταξύ των κτερισμάτων μιας σιδερένιας αιχμής δόρατος.

Δύο αιώνες αργότερα, στον όψιμο 4ο αι. π.Χ. (πρώιμοι ελληνιστικοί χρόνοι), σε τμήμα του εκτεταμένου, αλλά αραιής διάταξης αρχαϊκού νεκροταφείου, και πάντως χωρίς να διαταραχτούνοι ταφές της αριστοκρατικής τουλάχιστον τάξης, δημιουργήθηκε μια ακόμηνεκρόπολη στον από αιώνων εμπεδωμένο χώρο ενταφιασμών τηςΚρεπενής. Τα έθιμα ταφής σε αυτή τη νεκρόπολη, όπωςηχρήση νεκρικής κλίνης για την απόθεση της σορού στο ταφικό όρυγμα και η τηλεφανής σήμανση του τάφου, αλλάκαι ηκαλή ποιότητα, όπωςκαι η ικανή ποσότητα των κτερισμάτων που συνόδευαν τους νεκρούς κατά τον ενταφιασμό τους, ή και αργότερα, π.χ. σε τελετές μνημόσυνου, αντανακλούν μια κοινωνία σε οικονομική άνθηση. Χαρακτηριστικό στοιχείο για την ελληνιστική νεκρόπολητης Κρεπενήςαποτελείη διαμόρφωση χαμηλών τύμβων (‘τηλεφανήσήματα’) πάνω από τα συνήθως ορθογώνια ή ελλειψοειδή ταφικά ορύγματα και την ξύλινη κάλυψή τους, με τη συσσώρευση αμμώδους επίχωσης και την επένδυσή της με αργούς λίθους. Όλοι οι νεκροί, άντρες και γυναίκες, ήταν κτερισμένοι και ενταφιάζονταν σε ύπτια στάση, αλλά με διαφορετικό κατά φύλο προσανατολισμό: οι γυναίκες με το κεφάλι στα ανατολικά, και οι άνδρες με το κεφάλι στα δυτικά. Στα κτερίσματα που είχαν αποτεθεί σε γυναικείες ταφές συγκαταλέγονται κοσμήματα και εξαρτήματα ένδυσης, όπως περίτεχνα ενώτια από χρυσό και χαλκό, ασημένιες και χάλκινες τοξωτές πόρπες, χάλκινες περόνες, αλλά και πήλινα σκεύη αποθήκευσης, προσφοράς και κατανάλωσης υγρών. Χαρώνειοι οβολοί συνόδευαν και τα δύο φύλα. Σκεύη συμποσίου, όπως πήλινοι και χάλκινοι κάνθαροι, καθώς και άλλα πολύ ενδιαφέροντα και σπάνια πήλινα αγγεία, που μιμούνταν μετάλλινα σκεύη (π.χ. καδίσκος με ανάγλυφη κεφαλή) αποτελούσαν κτερίσματα ανδρικών ταφών μαζί με σιδερένιες αιχμές δοράτων και στλεγγίδες.

Η συντήρηση, όπως και η καταγραφή και μελέτη των πολυπληθών κτερισμάτων από τις σωστικές ανασκαφές 2014-2015 στην Κρεπενή δεν έχει ολοκληρωθεί.Αναγκαίαείναι, επίσης, και η εύρεση χρηματοδοτήσεων για την άμεση συνέχιση και ολοκλήρωση της ανασκαφικής έρευνας στις τρεις σημαντικές νεκροπόλεις της Κρεπενής για την εμβάθυνση στην ιστορία της Καστοριάς κατά την πρώτη προχριστιανική χιλιετία. Επιπλέον, ελπίζουμε ότι η πολιτεία θα αντιληφθεί έγκαιρα τις πολύπλευρες δυνατότητες μιαςπρωτότυπης και επιτόπιαςγια το ευρύ κοινό ανάδειξηςκαι αξιοποίησης των αρχαίων νεκροπόλεων της Κρεπενής.-