Ένας γιατρός στην επιδημία γρίπης το ’58 βλέπει καθημερινά ασθενείς· αργότερα, θα γίνει δήμαρχος. Μία γυναίκα παντρεύεται στη Σκ’ρκα, μετακομίζει εκεί και γκρινιάζει για την κατάσταση του νοικοκυριού. Ένας γονέας θέλει να παντρέψει την κόρη του, που αρνείται όλους τους υποψήφιους γαμπρούς μ’ εξαίρεση τον τσομπάνο, τον πιο σεξουαλικά ενεργό απ’ όλους. Μια λίστα με όλα τα κορίτσια της Κοζάνης, ανάλογα το μαχαλά τους. Η συγκομιδή των κουκιών. Η τριγώνα που ’ναι κάτω απ’ τον ομφαλό και τς Χατζηντάμινας ου μπούφος. Αυτά είναι μόνο λίγα απ’ τα θέματα των αποκριάτικων τραγουδιών της Κοζάνης, τα οποία πέρασαν από γενιά σε γενιά και τραγουδιούνται, μ’ έναν συγκεκριμένο τρόπο, σε μια συγκεκριμένη περίσταση: την Αποκριά, στους φανούς, γύρω απ’ τη φωτιά. Γνωρίζουμε πως οι φανοί ανάβουν με το Ιβγάτι αγόρια μ’ στου χουρό και πως νέα τραγούδια εξακολουθούν να γράφονται και να παρουσιάζονται.
Γνωρίζουμε επίσης πως πολλά τραγούδια, ειδικά τα τελευταία χρόνια, ενσωματώνονται σε θεατρικά μονόπρακτα, τα οποία και παρουσιάζουν οι φανοί στην κεντρική πλατεία. Τέλος, γνωρίζουμε πως κάθε τραγουδιστής, ήδη απ’ την αρχαιότητα, είναι, κατά βάση, ο παραμυθάς της κοινότητας και, ως παραμυθάς, μπορεί ν’ αλλάξει μια-δυο λέξεις, δυο-τρεις στίχους, να προσθέσει ή να παραλείψει κάτι, να σμιλέψει, δηλαδή, κι αυτός, με τη σειρά του, την ιστορία που βγαίνει απ’ τα χείλη του.
Τα ίδια τα τραγούδια χωρίζονται σε τέσσερις κατηγορίες. Έχουμε τα κλέφτικα, συχνά εμπνευσμένα από ιστορικά περιστατικά, όπως τα Μαύρα τα κλεϊφτόπουλα όπου περιγράφεται ο θάνατος του Κατσαντώνη, ο οποίος, όταν καταδικάστηκε σε θάνατο απ’ τον Αλή Πασά υπέφερε ήδη από ευλογιά (Τι να την κάμει τη βλουγιά, την έρμη την αρρώστια,/ δεν είχιν πόδια να σταθεί, χέρια να πουλιμήσει). Παραδοσιακά τραγουδιούνται πρώτα, μετά το εναρκτήριο Ιβγάτι αγόρια μ’ στου χουρό, που καλεί τον κόσμο να βγει στο φανό. Φυσικά, το Ιβγάτι αγόρια μ’ στου χουρό δεν τραγουδιέται αποκλειστικά στην Κοζάνη· όπως και πολλά άλλα τραγούδια, το συναντάμε και σε άλλες περιοχές της χώρας – μελετώντας, έστω λίγο, τα δημοτικά τραγούδια καταλαβαίνεις πως δεν υπάρχει σωστό και λάθος, απλώς πολλές διαφορετικές παραλλαγές, οι οποίες μπορεί και να προέκυψαν από μια συγκεκριμένη συνθήκη, τόσο τυχαία που ίσως μάς φανεί αδιανόητη (ας πούμε, στον δικό μας φανό κάνουμε ντουέτο με τον πατέρα του το Καλέ μάνα, πάντριψέ μι κι έτσι η λέξη μάνα γίνεται μπάκας, δηλαδή μπαμπάς).
Ας επιστρέψουμε, όμως, στις κατηγορίες. Μετά τα κλέφτικα, ακολουθούν τα τραγούδια της αγάπης, ορισμένα απ’ τα οποία θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν παραλογές, δηλαδή μεγάλα αφηγηματικά τραγούδια, συχνά γεμάτα αναφορές σε μύθους και υπερφυσικά στοιχεία, τα οποία και μάς λένε μία ολοκληρωμένη ιστορία – για να γίνει λίγο πιο ξεκάθαρο, παραλογή είναι το τραγούδι Του νεκρού αδελφού που μαθαίναμε στο σχολείο. Μια απ’ τις αγαπημένες μου παραλογές, λοιπόν, της Κοζανίτικης Αποκριάς είναι το Μανά μ’ στου περιβόλι μας και στην αμυγδαλιά μας, το οποίο και πληροί όλες τις προϋποθέσεις: έχει κοινά στοιχεία με την αρχαία ελληνική μυθολογία και την επική ποίηση ανακαλώντας την Οδύσσεια, έχει το υπερφυσικό στοιχείο, καθώς τρεις άντρες είναι μεταμορφωμένοι σε αετοί κι έχει και το χαρακτηριστικό το ολοκληρωμένου διαλόγου. Προσωπικά, στέκομαι κυρίως το στοιχείο του υπερφυσικού, καθώς δεν το συναντάμε στα περισσότερα τραγούδια της Κοζανίτικης Αποκριάς, παρά μόνο ως αλληγορικό τρόπο επιχειρηματολογίας / διαφωνίας, όπως στο Όλες οι έμορφες, όπου μία χριστιανή καταλήγει, μέσω μιας ρητορικής στιχομυθίας, να πείσει τον μουσουλμάνο που είναι ερωτευμένος μαζί της ν’ αλλάξει θρησκεία και να βαπτιστεί.
Τα σατιρικά αποτελούν τη μεγαλύτερη κατηγορία των αποκριάτικων τραγουδιών της πόλης και είναι κι αυτά που πιθανότατα θα πετύχεις αν πας σχετικά νωρίς σε κάποιο φανό. Είναι, επίσης, και η κατηγορία με τα περισσότερα αμιγώς κοζανίτικα τραγούδια, τα οποία περιγράφουν, με σατιρικό τρόπο, περιστατικά του παρελθόντος, πιθανότατα γνωστά στην κοινότητα σε παλιότερες δεκαετίες, κάτι που σίγουρα θα οδηγούσε στο γέλιο. Ωστόσο, και σ’ αυτή την κατηγορία συναντάμε πολλές παραλλαγές, όπως αυτή της συγκομιδής των κουκιών (ϊέτσια-αϊα τα έχιζαν / Μπουγδανιώτ’σις τα κουκιά) που τραγουδιέται σ’ όλη τη χώρα, με τ’ όνομα του τόπου της συγκομιδής ν’ αλλάζει (αντί για Μπουγδανιώτ’σις έχουμε Καρυώτισσες, Χαριώτισσες, Νικαριώτισσες και πάει λέγοντας). Ούτε σ’ αυτή την κατηγορία λείπουν οι παραλογές, καθώς σε πολλά τραγούδια βρίσκουμε και πάλι ολοκληρωμένες αφηγήσεις, με διαλόγους και λογοτεχνικά μοτίβα που παραπέμπουν σε μύθους.
Η τελευταία κατηγορία είναι, ίσως, κι αυτή που γνωρίζει ο περισσότερος κόσμος εκτός Κοζάνης: τα ξανέντροπα, ξεδιάντροπα, μασκαρλίτ’κα, νοικουκυρίσα. Όπως και να τα πεις, το ζητούμενο μένει το ίδιο, έχουμε εκτενείς περιγραφές σεξουαλικών πρακτικών, οι οποίες, με τη σειρά τους επίσης θα μπορούσαν ν’ αποτελούν παραλλαγές τραγουδιών άλλων περιοχών, καθώς τραγούδια για το σεξ είναι βαθιά συνδεδεμένα με την περίοδο της Αποκριάς.
Σημαντικό είναι το γεγονός ότι τραγούδια εξακολουθούν να γράφονται και να τραγουδιούνται απ’ τους φανούς, προκειμένου να σατιρίσουν τις εποχές που διανύουμε, την οικονομική κρίση, την ακρίβεια, την πανδημία και τον COVID-19. Αυτό από μόνο του δείχνει πως η ανάγκη των κοινωνιών να μετατρέψουν τα βιώματά τους σε ιστορίες και να τις συνδέσουν μ’ όλες τις ιστορίες του παρελθόντος και του μέλλοντος κρατά γερά. Κι όσο οι σύγχρονοι παραμυθάδες μας κουνάν τις γκλίτσες τους γύρω απ’ τη φωτιά, μπορούμε να χορέψουμε: βρισκόμαστε στο δικό μας κόσμο, σ’ αυτόν της Απουκράς.
Για τους στίχους των τραγουδιών συμβουλεύτηκα την ανθολογία Ιβγάτι αγόρια μ’ στου χουρό του Θόδωρου Λάκκα που εξέδωσε το 2010 ο Μοχλός κι ο αείμνηστος Σάκης Καραλιώτας.
